De comeback van basketbalspeelster Brittney Griner: 5 vragen en antwoorden

Ruim vijf maanden nadat ze werd vrijgelaten uit een Russisch strafkamp begint de Amerikaanse basketbalspeelster Brittney Griner aan een nieuw WNBA-seizoen.

1. Waarom werd Griner veroordeeld?

Half februari 2022 reisde Brittney Griner naar Rusland. Sinds 2014 speelde ze in de winterperiode voor UMMC Jekaterinenburg, de succesvolle miljoenenploeg waarbij tot dan ook onze landgenote Emma Meesseman actief was. UMMC betaalde een vier- tot vijfvoud van het bedrag dat zelfs de grootste sterren in de Amerikaanse WNBA-competitie kunnen verdienen (maximaal zo’n 200.000 euro). Peanuts in vergelijking met de mannelijke NBA-vedetten, maar helaas economische realiteit.

En dus stapte Griner, ondanks een dreigende oorlog tussen Rusland en Oekraïne, op 17 februari in Moskou van het vliegtuig. Daar werd ze gearresteerd. In haar bagage had de douane patronen voor elektronische sigaretten, gevuld met cannabisolie, gevonden. Volgens Griner had ze die inderhaast ingepakt, zonder criminele bedoelingen – lees: drugssmokkel.

Toch zal ze daar in augustus 2022 na een maandenlang, ingewikkeld proces voor veroordeeld worden. Griner had weliswaar schuldig gepleit, een strategische zet om de straf bij een te verwachten veroordeling te milderen, maar dat hielp niet. Een voorschrift van een Amerikaanse dokter voor de behandeling van pijn met medicinale cannabis evenmin. De Russische rechter gaf de aanklager gelijk: Griner had opzettelijk de wet overtreden en kreeg daarvoor bijna de maximumstraf: 9,5 jaar gevangenis. Dat was wel erg streng voor het bezit van amper 0,702 gram cannabisolie, zelfs volgens de normen van de uiterst strikte Russische drugswetgeving. Griners advocaten gingen nog in beroep, maar dat werd eind oktober 2022 verworpen, zoals verwacht.

De Russen gaven Griner 9,5 jaar werkkamp voor 0,702 gram cannabisolie.

2. Hoe kwam Griner vrij?

In de Verenigde Staten werd de gevangenschap van Griner niet alleen als onrechtmatig bestempeld, ze werd als een gijzeling beschouwd. Het Gijzelaarsverdrag dat de Verenigde Naties in 1979 bekrachtigden, definieert een gijzeling als ‘iemand tegen zijn wil vasthouden om bij een derde partij, namelijk een land, expliciet of impliciet voorwaarden af te dwingen voor de vrijlating van de gijzelaar’.

In de eerste weken na de arrestatie van Griner hulde het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken zich in stilzwijgen, om niet te veel ruchtbaarheid aan de zaak te geven. Kwestie van Griners ‘politieke’ waarde niet te veel op te drijven. De relatie tussen de VS en de Rusland was verzuurd geraakt nadat de Amerikanen de economische sancties tegen Rusland hadden opgevoerd vanwege de inval in Oekraïne.

De Russische regering weigerde eerst maandenlang alle gesprekken, en liet daarna via officiële en officieuze kanalen weten dat de prijs hoog zou zijn. De VS boden voor de vrijlating van Brittney Griner én van ex- militair Paul Whelan, die al vier jaar vastzit in Rusland op beschuldiging van spionage, de Rus Viktor Bout aan. Die beruchte wapenhandelaar, bijgenaamd de ‘handelaar van de dood’, werd in 2008 in de VS gearresteerd en in 2012 tot 25 jaar gevangenis veroordeeld voor zijn betrokkenheid bij terrorisme.

Het duurde tot na de Amerikaanse tussentijdse verkiezingen op 8 november voordat de gesprekken in een stroomversnelling raakten. De Russen wilden president Joe Biden, die van de zaak een prioriteit had gemaakt, in de weken daarvoor geen politieke zege gunnen. Op 8 december 2022 werd de deal beklonken: Bout voor Griner, zónder Whelan. Hem vrijlaten was geen optie voor de Russen: Whelan was ‘van een andere orde’.

Biden meldde in het Witte Huis het goede nieuws persoonlijk aan Cherelle Griner, de vrouw van Brittney. Een minuut later kregen ze het bericht dat de uitwisseling tussen Griner en Bout op de luchthaven van Abu Dhabi had plaatsgevonden. De gsm werd doorgegeven aan Griner, die op het tarmac stond. ‘It’s Joe Biden. Welcome home’, zei de president tegen de vrouw die na 294 dagen eindelijk weer vrij was. De basketbalspeelster werd daarna naar een militaire basis van San Antonio in Texas gevlogen, waar ze enkele dagen in observatie werd gehouden in het Brooke Army Medical Center. Daarna vierde ze de feestdagen met haar familie, op een geheime locatie. Ook de maanden erna bleef Griner in de schaduw. Tot ze eind april, onder massale mediabelangstelling, een persconferentie gaf en voor het eerst sprak over haar ‘onwezenlijke’ ervaringen.

3. Hoe heeft Griner dit mentaal overleefd?

Toen Griner begin december weer op Amerikaanse bodem stapte, waren haar kenmerkende lange dreadlocks verdwenen. Ze had ze kortgeknipt om de Russische winter beter te doorstaan: telkens als ze haar lange haren waste, kreeg ze het verschrikkelijk koud. Griner had zich mentaal al voorbereid op een lange gevangenschap in het strafkamp voor vrouwen in de deelrepubliek Mordovië, zo’n 500 kilometer ten zuidoosten van Moskou. Ze had er wel een job gevonden die ze enigszins ‘leuk’ vond: kledij ronddragen. Om uniformen aan de kleine werktafels te naaien was Griner met haar 2,05 meter te groot, net als haar handen.

Ze vreesde dat ze er nooit weg zou raken, schreef ze op 4 juli, de Amerikaanse nationale feestdag, in een handgeschreven brief aan president Joe Biden. Ze smeekte hem om haar en andere Amerikaanse gedetineerden in het buitenland niet te vergeten. Het was voor Griner de moeilijkste periode, vol onzekerheid. Vier maanden lang had ze haar vrouw Cherelle niet kunnen spreken. Zelfs op de vierde verjaardag van hun huwelijk, op 18 juni, kreeg ze door blunders op de Amerikaanse ambassade geen connectie met haar geliefde.

Telefoongesprekken met het thuisfront waren sowieso uitzonderlijk. De meeste communicatie verliep via brieven, die haar advocaten inscanden en naar familie en vrienden stuurden. Brieven en foto’s die Griner van hen kreeg, hielden haar mentaal overeind tijdens dagen waarop ze bijna alle hoop verloor. ‘Hun gezichten kunnen zien, dat betekende alles voor mij. Het gaf me de moed om te blijven wachten, te blijven hopen dat ik hen ooit weer in de armen zou sluiten’, vertelde Griner tijdens haar persconferentie.

Ook de #WeAreBG-campagne in de VS was een hart onder de riem. Vanuit de WNBA én de NBA werden initiatieven genomen om de zaak-Griner onder de aandacht te houden. Een sticker met haar initialen en shirtnummer werd op alle WNBA-terreinen gekleefd, er werd een petitie opgezet, er werd gelobbyd bij het Witte Huis om te blijven onderhandelen met de Russen. Typisch Amerikaans ook: Griners managementbureau Wasserman Media Group deed begin juni een aanvraag om het WE ARE BG-handelsmerk op kledij te laten registreren. Ironisch genoeg kon die alleen worden goedgekeurd met de handtekening van Griner. En daarvoor was het wachten op haar vrijlating.

Pas in de lente van 2024 verschijnen haar memoires. Met een deel van de opbrengsten zal ze samen met de Bring Our Families Home-organisatie blijven ijveren om de ruim 50 Amerikanen vrij te krijgen die nog in het buitenland worden vastgehouden.

4. Waarom vreest men voor haar veiligheid?

In de WNBA maken de teams de lange verplaatsingen niet met een charter- of privévliegtuig. Dat is in de NBA, bij de mannen, al decennia het geval maar in de WNBA is er te weinig geld om die vluchten te betalen. Zelfs voor teams die zich dat wel kunnen veroorloven is het verboden, om geen concurrentievoordeel te scheppen. Voor komend seizoen vond de WNBA wel een potje met dollars, waardoor teams in onder meer de play-offs niet op een commercieel vliegtuig hoeven te stappen.

Voor Brittney Griner geldt een uitzondering: zij zal alle verplaatsingen met een privévliegtuig maken. Veiligheidsagenten zullen haar ook voor en na wedstrijden bewaken, want er wordt nog altijd gevreesd voor haar veiligheid. Niet iedereen in de VS was even blij met de afhandeling van haar vrijlating. Vooral vanuit nationalistische, Republikeinse en extreemrechtse hoek kwam er kritiek: waarom maakte het ministerie van Buitenlandse Zaken een deal met de Russen waarin ex-militair Paul Whelan niet werd betrokken?

Blanke conservatieven menen dat Griner haar gevangenschap aan zichzelf te wijten heeft, en dat de prijs voor haar terugkeer dus veel te hoog was. Bovendien is Griner zwart, openlijk lesbisch en kwam ze al vaak op in de strijd voor gelijke holebirechten. In 2020 weigerde ze ook op te staan toen het Amerikaanse volkslied voor WNBA-matchen werd gespeeld. Ze deed dat uit protest tegen de dood van Breonna Taylor, een zwarte vrouw die was omgekomen door politiegeweld. Haar strijd voor vrijheid beperkt nu haar eigen vrijheid.

5. Kan Griner weer een topspeelster worden?

Tijdens haar gevangenschap schreef Griner brieven naar Vince Kozar, de voorzitter van haar Phoenix Mercury-team. De rode draad: ik mis het basketbal verschrikkelijk. En dus voelde Griner zich weer zestien jaar toen ze na haar thuiskomst voor het eerst in bijna een jaar op een basketbalterrein stapte. Ze shotte enkele keren naar de korf, kon zelfs nog dunken. ‘Mijn enkels protesteerden, maar het voelde lekker.’

Toch heersten er ook twijfels, toen ze daarna de trainingen opvoerde: wilde ze dit wel doen, zo snel na alles wat er gebeurd was? Het antwoord was ‘ja’. Begin februari postte ze op Instagram de boodschap ‘I’m back’. Ze had bij Phoenix een contract van één jaar getekend, goed voor 150.000 euro.

Griner had dan ook snel progressie geboekt. De eerste maand was het fysiek en technisch nog moeizaam gegaan, maar gestaag groeide ze naar het niveau van weleer. ‘Sta ik al waar ik wil staan? Nee, maar ik zit op het juiste spoor. Ik durf op mezelf te wedden’, vertelde Griner tijdens het oefenkamp in de aanloop naar het WNBA-seizoen.

De lat ligt wel hoog, want de Amerikaanse was een topspeelster: in negen WNBA- seizoenen, als lid van Phoenix Mercury, behaalde ze één kampioenstitel, werd ze twee keer topschutter, en werd ze twee keer verkozen tot Verdedigster van het Jaar en achtmaal tot All Star. Met Team USA veroverde ze ook twee olympische titels en twee wereldtitels.

‘Ik vind niets nog vanzelfsprekend’, zegt Griner. ‘Het leven is zo kort, in een flits kan alles veranderen. Daarom wil ik nu vooral genieten.’ Ook al zal ze nooit meer, zelfs niet in eigen land, helemaal vrij zijn.