Vanaf 1 november hanteert de internationale atletiekfederatie IAAF een nieuwe richtlijn die ertoe moet leiden dat mannen alleen nog tegen mannen strijden en vrouwen alleen tegen vrouwen. ‘Maar zo eenvoudig is dat allemaal niet.’
Als een vrouw met veel mannelijke trekken wedstrijden begint te winnen, komt er al snel zuur commentaar, op haar uiterlijk, beharing, opvallende spieren, brede schouders, stevige kin, enzovoort. Ze is geen echte vrouw, klinkt het. In 2013 werd de 18-jarige Indiase sprintster Dutee Chand uitgesloten van competitie omdat in haar bloed bijna evenveel testosteron als bij mannen circuleerde. Chand had goede tijden op de 60, 100, 200 en 4 x 100 meter gelopen. Ze vocht haar uitsluiting met succes aan bij het internationaal sporttribunaal TAS in Lausanne, maar miste wel belangrijke internationale wedstrijden. Caster Semenya, de Zuid-Afrikaanse loopster die 2 maal olympisch goud op de 800 meter behaalde, dreigt nu hetzelfde te overkomen door de nieuwe richtlijn van de internationale atletiekfederatie, maar heeft bijna onmiddellijk protest aangetekend bij het TAS.
‘Mannen die overstappen, behouden heel lang de voordelen van hun skelet, dat bijvoorbeeld 10 maal beter bestand is tegen stressbreuken dan dat van vrouwen.’
Kromme richtlijn
De kans is groot dat Semenya het haalt, want al van in het begin was er veel kritiek op de nieuwe richtlijn, ook al is die uitgewerkt op basis van wetenschappelijk onderzoek. Het onderzoek is onbehoorlijk uitgewerkt, met een heleboel foute gegevens om mee te beginnen, zodat je onmogelijk tot ernstige besluiten kunt komen. Nochtans is dat wat de IAAF gedaan heeft. Daarbij werden de conclusies ook nog wat uitgerekt. Zo was er sprake van voordelen in werpsporten, maar gaat de richtlijn van de IAAF alleen over loopsporten. Binnen die loopsporten worden bovendien afstanden opgenomen waarop Semenya goed is, maar die in het onderzoek niet aan bod komen, zoals de 1.500 meter. ‘Viseert de IAAF atletes zoals Semenya? Ik vrees van wel’, stelt professor Luc Baeyens, een gynaecoloog aan het Universitair Ziekenhuis Brugmann in Brussel die zich al jaren bezighoudt met vrouwelijke topsporters.
Baeyens begrijpt de onrust als vrouwen met een zeer mannelijke bouw opduiken in vrouwencompetities. Want door hun 10 tot 20 maal hogere testosteronwaarden zijn mannen nu eenmaal veel krachtiger gebouwd dan vrouwen, met meer spieren, een groter hart, grotere longen, meer rode bloedlichaampjes voor de aanvoer van zuurstof en een steviger lichaamsbouw (zie figuur 1). Toch is de nieuwe richtlijn volgens Baeyens geen goed idee. Hij sluit zich volledig aan bij de internationale kritiek erop.
Oostblok-atletes
De angst voor mannen die zich vermommen om prijzen in vrouwelijke competities weg te kapen is zo oud als de sport zelf, ook al is het een extreem zeldzaam verschijnsel. In de jaren 1960 nam de onrust over de mogelijke inzet door het vroegere Oostblok van vrouwelijk uitziende mannen in internationale competities zodanig toe dat het Internationaal Olympisch Comité (IOC) in 1966 besloot systematische seksecontroles in de voeren. De verdachte atletes moesten naakt voor een groep artsen verschijnen. Dat lokte zo veel kritiek uit dat het IOC in 1968 overschakelde op minder vernederende, genetische controles. Geen enkele man werd betrapt – alle vrouwen bleken vrouwen – maar de tests brachten wel chromosomale variaties aan het licht die leidden tot nieuwe problemen. Ze maakten het onmogelijk de atletes aan een geslacht toe te wijzen: de vrouwen vertoonden kenmerken van allebei, zoals een mannelijk chromosomaal profiel én een vrouwelijk lichaam met borsten en een vagina.
Op zich is dat niet zo verwonderlijk, want de enorme variatie aan levensvormen is nu eenmaal een typisch kenmerk van het leven overal om ons heen. De natuur beperkt zich niet tot een wit-zwartverdeling. Maar de IAAF zat met de handen in het haar: de kennis om de verschillen te verklaren was ontoereikend. Bovendien werden de tests met succes aangevochten door enkele uitgesloten atletes. In 1999 werden ze afgevoerd, maar daarmee was het probleem natuurlijk niet opgelost.
Toen Caster Semenya in 2008 de records op de 800 en 1500 meter verpulverde en de IAAF zich verplicht voelde om na te gaan of er sprake was van doping of fraude, dook het onderwerp opnieuw op. Semenya werd niets verweten en mocht haar titels behouden, maar in 2011 vaardigde de IAAF wel een richtlijn uit over de competitievoorwaarden voor vrouwen met een hoge testosteronproductie. Er klonk wat gemor, vooral in Zuid-Afrika. Twee jaar later werd de richtlijn met succes aangevochten door Dutee Chand, waarna in april van dit jaar een aangepaste versie verscheen – die volgens veel experts dus opnieuw tekortschiet.
Regenboog van variaties
Baeyens omschrijft de grond van de huidige problematiek als een verstoring van de seksuele ontwikkeling, afgekort tot DSD, van disorders of sex development. Dat uit zich in grote lijnen op 3 manieren. Baeyens: ‘Je hebt mannen die minder gevoelig zijn voor de androgenen. Dat kan variëren van een beetje tot totale ongevoeligheid (door zo’n 400 genetische variaties). Die laatste groep mannen groeit op tot echte vrouwen qua uiterlijk, behalve dat ze geen baarmoeder en eierstokken hebben en dus nooit kinderen kunnen krijgen. Vaak zijn het grote, aantrekkelijke vrouwen, modellen, met mooie volle borsten en helemaal geen beharing. Daarnaast heb je vrouwen die veel mannelijke hormonen produceren, door verschillende oorzaken, al dan niet aangeboren, waardoor ze er zeer mannelijk uitzien. En de derde, uiterst zeldzame groep zijn de echte hermafrodieten met een combinatie van vrouwelijke en mannelijke chromosomen (XX/XY).’
‘Je kunt onmogelijk een zuivere en faire grens trekken tussen wie wel of niet aan wedstrijden mag deelnemen.’
‘De variatie binnen die groepen is zo groot dat je onmogelijk een zuivere en faire grens kunt trekken tussen wie wel of niet mag deelnemen’, stelt Baeyens. Hij steunt ‘zijn’ meisjes, want die kunnen er niets aan doen. ‘Ik ben wie ik ben, zeggen vooral de vrouwen van de eerste groep terecht. Zij mogen trots zijn op het lichaam waarmee ze geboren worden. Ze zien eruit als vrouwen en zijn zo ook opgevoed. Je kunt hen niets verwijten, want er is geen sprake van doping of welke foute toestanden ook, en hun prestaties zijn het resultaat van jarenlange training en inzet. Het genetische effect kun je perfect vergelijken met dat van basketters van boven de 2,25 meter of zwemmers met grote handen en voeten.’
Transgenders
Maar daarmee is nog niet alles gezegd, stelt Baeyens. Hij vraagt zich af wat er met transgenders moet gebeuren, een thema dat losstaat van de genetische problematiek, ook al is er een zekere overlap. Hij verwijst naar het aantal aanvragen in ons land om de geslachtsregistratie in overeenstemming te brengen met de genderidentiteit, dat sinds de wetswijziging voor een vereenvoudiging van de procedure de hoogte ingeschoten is. Wie vroeger man was, kan bijgevolg bij de vrouwen sporten, en omgekeerd.
De IAAF heeft regels voorzien die dat in goede banen moet leiden. Vrouwen mogen zonder enige beperking naar een mannelijk gender en de bijbehorende competitie overstappen. Ze moeten alleen een medisch attest voor de testosteronbehandeling aanvragen, zodat ze geen problemen krijgen met de dopingwetgeving, en hun testosteronconcentratie moet uiteraard onder de norm voor de mannen blijven. Maar, zegt Baeyens, ‘als je ziet hoe hoog die zijn en hoe sterk ze uiteenlopen, dan krab je je toch achter de oren’.
Omgekeerd moet een man die voor een vrouwelijke genderidentiteit kiest en naar de vrouwencompetitie overstapt aan een hele reeks voorwaarden voldoen. Vroeger moesten ze zich laten castreren, maar dat hoeft niet langer. Het belangrijkste element is dat ze zich moeten laten behandelen zodat de testosteronwaarden onder een zekere grenswaarde blijven. Dat heeft enig effect, maar het blijft natuurlijk een mannelijk lijf dat zich op jonge leeftijd heeft ontwikkeld.
‘Het is niet door een pil in te nemen dat een man een vrouw wordt’, zegt Baeyens. ‘Mannen die overstappen, behouden heel lang de voordelen van hun skelet, dat bijvoorbeeld 10 maal beter bestand is tegen stressbreuken dan dat van vrouwen. Die lagere kwetsbaarheid maakt een belangrijk verschil uit voor de trainbaarheid. Die mannen zullen ook nooit last hebben van maandstonden, een periode waarin vrouwen vaak minder goed presteren. Hun spiermassa blijft groter en beter trainbaar. Je hebt ook nog het grotere hart en de grotere longen, allemaal voordelen. Ik kan begrijpen dat genetisch echte vrouwen daar niet gelukkig mee zijn.’
Genetische manipulatie
Waar we ook rekening mee moeten houden, volgens Baeyens, is dat er vanaf nu een redelijk risico bestaat dat mannelijke atleten bewust naar de vrouwelijke kant zullen overstappen, omdat ze daar een grotere kans hebben om goede uitslagen te behalen. Landen zijn vrij om hun wetgeving naar eigen inzichten aan te passen, waardoor die alle kanten kan uitgaan.
Baeyens vreest voor een toekomst met genetisch gemanipuleerde sporters. De geneeskunde experimenteert volop met correcties van ongunstige genetische mutaties bij menselijke embryo’s, ongetwijfeld met de beste bedoelingen. Maar als het lukt om aandoeningen en afwijkingen te voorkomen of te genezen, zal de techniek ook gebruikt worden om superatleten te creëren. Daar kun je gif op innemen.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
