‘Zuurstof voor de gevangenis: de kracht van vergroening’

‘Tegen het licht van de vele inspanningen op het terrein, wordt het gevangenisdorp van Haren een gemiste kans’, schrijft Laure De Vroey van BOS+. ‘Want zelfs als de gevangenis straks op haar ontwerpbeelden gaat lijken, zal dat groen dan de status van opsmuk overstijgen?’

Er werd de voorbije weken veel geschreven over de Belgische gevangenissen en de enorme uitdagingen waar zij mee kampen. Over de bloedhete zomer die niet alleen de temperaturen maar ook de gemoederen hoog deed oplopen in de verouderde gebouwen. Over personeelstekorten en overbevolking. Over de torenhoge zelfdodingscijfers. En over de druk die de effectieve uitvoering van korte straffen zal leggen op een al overbelast systeem. De hoop is dat de opening van een nieuwe megagevangenis in Haren voor enige ademruimte zorgt, maar intussen blijft een eenvoudig en beproefd recept voor een meer humane en toekomstgerichte detentie afwezig in het debat: het binnentrekken van groen en natuur in het gevangenisleven. Zuurstof voor de gevangenis.

Deze maand opent de langverwachte gevangenis van Haren haar deuren. Daarmee krijgt België een eerste gevangenisdorp ‘nieuwe stijl’, waar gedetineerden verblijven in verspreide leefeenheden op een grote, en als we de ontwerpbeelden mogen geloven ook groene, campus. Justitieminister Van Quickenborne had het bij de inhuldiging over ‘het model van de toekomst’. Een belangrijk streven, maar of dit project onze detentie ook echt de 21^ste eeuw kan binnen leiden, is nog maar de vraag.

Wat opvalt, is dat er ondanks de nieuwe concepten op vlak van inrichting, organisatie en begeleiding amper wordt gesproken over natuur en groen in de gevangenisomgeving. Groen mag dan wel overvloedig aanwezig zijn op de ontwerpschetsen, op het terrein overheerst vooralsnog het beton. Grijze muren en koeren, slechts doorbroken door klassieke, kort gemaaide gazons en eilandjes met enkele bomen. Een architectuur van controle en efficiëntie. Same old story. Er wordt geschermd met termen als ‘humane detentie’, ‘normalisering’, ‘responsabilisering’ en ‘re-integratie’, maar in een betonnen bunker is het moeilijk re-integreren.

Nochtans is er een eenvoudig, betaalbaar en duurzaam alternatief. Als één van de meest basale manieren om de buitenwereld (letterlijk) te verbinden met het leven achter de muren, heeft gevangenisgroen een enorm potentieel. De positieve effecten voor gedetineerden en personeel zijn legio, en de maatschappij profiteert mee.

Kijken we even naar de problemen waar onze gevangenissen mee kampen. 37% van de Vlaamse gedetineerden heeft ernstige psychische problemen, en het aantal zelfdodingen in de gevangenissen ligt tot 3 keer hoger dan het Europees gemiddelde. Veel voorkomende klachten zijn hoge stress, angststoornissen en een gevoel van zinloosheid: gevoelens die gelinkt worden aan de directe leefomgeving.

Dat het anders kan, zien we bijvoorbeeld in Scandinavië, steevast de beste leerling van de klas op penitentiair vlak. Daar wordt gevarieerd groen en natuur binnen detentie nu al multifunctioneel ingezet om stress en andere psychische problemen te verlichten. Maar ook om een hoop andere uitdagingen aan te pakken. Groenelementen tonen er hun positieve effecten op de werktevredenheid bij het personeel, de sociale relaties, de recidivegraad, het aantal agressie-incidenten en het hitte-eilandeffecten. Toeval of niet, de overlap met bovengenoemde uitdagingen voor de sector is groot. Zelfs als vergroening een klein verschil kan maken op al deze fronten, is de totale winst enorm.

Pilootprojecten tonen de weg

Maar goede voorbeelden hoeven we niet eens zo ver te zoeken. Ook in eigen land lopen al projecten met veelbelovende resultaten. Pionier was de gevangenis van Leuven-Centraal, waar met steun van de hogeschool PXL en vzw Terra Therapeutica in 2018 al een ‘therapeutische tuin’ werd aangelegd. Samen met gedetineerden werd één van de wandelingen opgebroken en ingericht naar een ontwerp gebaseerd op schetsen van de toekomstige gebruikers zelf. Met veel verschillende planten en struiken, moestuinen, kronkelende paden, ruimte voor gesprek, en ja, zelfs klimplanten op de muren.

Maar het is niet bij die ene tuin gebleven. Met het onderzoeksproject ‘Zuurstof voor de Gevangenis’ richtten BOS+ en partners de blik ook op andere gevangenissen. Het thema werd opgepikt door de Vlaams Bouwmeester en leidde tot boeiende gesprekken met directies en beleidsmakers.  Maar vooral: tot concrete vergroeningen in Hasselt, Brugge, Oudenaarde, Wortel en Leuven-Centraal. Hier worden op dit moment tegels uitgebroken, muren vergroend, gazons meer ecologisch beheerd, bloemen- en kruidenmengsels ingezaaid, insectenhotels en zitbanken gemaakt, en groene gespreks- en bezoekersruimten ingericht.

Van projecten naar beleid

Vandaag steunen deze projecten op een groot enthousiasme en engagement van gedetineerden en personeel, maar ook op vrijwilligers en de steun van vzw’s. Ze worden betaald met ad hoc financiering uit verschillende hoeken en uit de eigen, beperkte ‘gevangeniskas’. Ondanks de mooie resultaten, blijven structurele budgetten en ondersteuning achterwege.

Deze pilootprojecten zijn dan ook tegelijk een oproep aan het beleid. Na jaren van lokaal engagement is er nood aan ruggensteun voor een verdere opschaling. Aan structurele financiering voor vergroening van oudere sites, want net daar is de situatie vaak het meest nijpend. Aan ambitieuze doelstellingen voor de inrichting van nieuwe gevangenissen, met aandacht voor zichtgroen én gebruiksgroen. En aan het verankeren van groenactiviteiten en natuurcontact in de welzijnswerking, met jobs en opleidingen in groenbeheer, het gebruik van groen in therapie, etc.

Groene gevangenis van de toekomst

Tegen het licht van de vele inspanningen op het terrein, wordt het gevangenisdorp van Haren een gemiste kans. Want zelfs als de gevangenis straks op haar ontwerpbeelden gaat lijken, zal dat groen dan de status van opsmuk overstijgen? Het project beschikt over de hardware om uit te groeien tot de groene gevangenis van de toekomst, maar natuur moet serieus genomen worden in het hele debat. Laat ons hopen dat we die lessen in die andere drie gevangenissen die momenteel in aanbouw of ontwerp zijn straks wél terugvinden.

Laure De Vroey is Beleidsmedewerker bij BOS+.