‘We moeten het inkomen van de meest kwetsbaren specifiek ondersteunen. Hun uitval zou veel zwaarder zijn voor de overheidsfinanciën’

‘Gerichte steun voor koopkracht kan worden gezien als een sociale investering’, schrijft Joël Van Cauter, fellow bij Itinera. Lees alle andere bijdragen van onze zomerreeks De doordenkers van Knack.be: Waarheen met ons geld?

In plaats van de wereld opnieuw te maken, zei Albert Camus, moeten we voorkomen dat deze uit elkaar valt. Het antwoord op de koopkrachtdiscussie waar we vandaag op een acute manier mee te maken hebben, zou in dit perspectief moeten liggen. Met focus op de koopkracht van mensen met de laagste inkomens. Want naast de levensomstandigheden, is het politieke belang ervan de cohesie van onze gemeenschap.

De huidige spanningen ook inzake debatten over pensioen en onderwijs van de afgelopen tijd zijn begrijpelijk. Verschillende bevolkingsgroepen kennen andere realiteiten. Zo is het aandeel van het energieverbruik 6 keer hoger in het budget van het armste bevolkingsdeciel. In de mate dat de inflatie grotendeels gekoppeld is aan stijgende energieprijzen heeft dit een bijzonder negatief effect op lage inkomens.

Daarom is het mogelijk om het idee te verdedigen dat het belangrijk is om de hulp te richten op deze lage inkomens. Inderdaad, wat is de betekenis van massale en ongerichte hulp als een deel van deze steun weinig of geen nut zou hebben? Misschien een anekdotisch voorbeeld: het geven van een cheque voor het energiegebruik op basis van zonnepanelen aan gezinnen in Waals-Brabant met een extreem hoog verbruik is in deze context absurd.

Maar de redenering geldt ook zoiets als de indexeringsmechanisme. Is het verantwoord om werkloosheidsuitkeringen, leeflonen, lage of hoge lonen, kleine en grote pensioenen op dezelfde manier te indexeren? Het is zeer waarschijnlijk dat de indexering van hoge inkomens vooral extra spaarvolumes zal opleveren. We zagen het met het ingrijpen van de staat tijdens de coronacrisis: de groei van het overheidstekort kwam zowat overeen met de toename van de besparingen van huishoudens.

Het richten van hulp op de laagste inkomens zorgt voor een verschillende behandeling van mensen maar het is wellicht rechtvaardiger – beter aansluitend bij de eigenheid van situaties. Dergelijke onderscheid is de basis van progressiviteit in de belastingen en ook veel voorwaardelijke steun.

Helaas stuit de tenuitvoerlegging van meer gerichte hulp op praktische problemen. Als we bijvoorbeeld het inkomenscriterium willen gebruiken om steun te definiëren, worden we geconfronteerd met een dubbel probleem. Ten eerste gebruikt de staat gegevens die gauw enkele maanden oud zijn, zelfs vaak tot twee jaar oud. Ten tweede houden die geen rekening met activa, omdat we geen volledig kadaster hebben, noch bepaalde soorten hulp in natura zoals sociale huisvesting.

Gerichte hulp botst ook op gewoontes en bestaande praktijken. Een gedifferentieerde indexering zou niet alleen technisch wel wat vereisen – met sociale herwaarderingen van bepaalde pensioenen, salarisplafonds, mogelijke belastingvrijstellingen (zoals voorgesteld door François le Hodey) – maar vooral een sociaal akkoord dat verder zou gaan dan het klassieke en comfortabele ‘alles of niets’. We zijn er dus nog niet.

Lockdown

Niettemin mogen we aannemen dat praktische bezwaren niet zomaar ertoe leiden dat men de ambitie opgeeft. De inzet is hoog: het loslaten van een deel van de bevolking, schadelijk voor zowel individuen als voor de gemeenschap.

Armoedecijfers en getuigenissen van actoren van op het terrein vertellen ons dat, hoewel het gemiddelde armoedecijfer over het algemeen stabiel blijft, verschillende categorieën van de bevolking afhaken. Jongeren, buitenlanders van niet-Europese afkomst, laaggeschoolden, eenoudergezinnen zien hun financiële en materiële situatie verslechteren. En hun verankering in de samenleving. Sommige van deze mensen, uitgeput door de permanente instabiliteit van hun situatie en de complexiteit van het sociale systeem, zien af van de hulp waarop ze recht hebben. Het Observatorium voor Volksgezondheid en Sociale Zaken in Brussel heeft dit fenomeen gedocumenteerd. Met de lockdown en de sluiting van veel loketten heeft dit een zorgwekkende schaal aangenomen.

Zo’n verzaking aan hulp is gevaarlijk. Zelfs als het hulpsysteem kan worden verbeterd, is de kans niet groter dat iemand zijn situatie verbetert door af te zien van overheidssteun, of het nu gaat om huisvestingsondersteuning, vergoeding van medische kosten of opleiding. Integendeel, het loslaten van de door de staat georganiseerde solidariteit draagt vaak bij aan de opsluiting in een vicieuze cirkel van oplopende moeilijkheden. 

Overheidssteun voor koopkracht kan worden bekritiseerd door ‘realisten’ met het argument dat de covidcrisis al zoveel heeft gekost en de overheidsfinanciën zo zwaar heeft belast dat het nu een kwestie is van het beperken van de uitgaven van de staat. We hebben het ergste vermeden, laten we vooruitgaan.

Ja, het is noodzakelijk om opnieuw rekening te houden met de begrotingsproblemen. Maar niet ten koste van de armen. Want dat zou zijn om de fout te begaan die we willen vermijden. Het is noodzakelijk om de lopende kosten te beperken, omdat hun ontsporing de mogelijkheid van investeringen in gevaar brengt en toekomstige generaties de prijs laat betalen. Het is om dezelfde reden dat we de koopkracht van de meest kwetsbaren moeten verdedigen. Want als actie kost, kost nietsdoen nog meer. Een deel van de bevolking laten afhaken is onszelf veroordelen tot het zien stijgen van veel indirecte kosten als gevolg van armoede op de lange termijn, zoals zittenblijven, deprivatie bij kinderen, voedseltekorten of toenemende noodsituaties. Het betekent ook ons voorbereiden op een meer globale maatschappelijke kost, verloren welvaartscreatie en belastingen die niet zullen worden geïnd.

Gerichte steun voor koopkracht kan worden gezien als een sociale investering. Deze rekenlogica, die in de Verenigde Staten wordt gebruikt door het onderzoekscentrum Policy Impacts, verbonden aan Harvard university, maakt het mogelijk om te meten dat goed gedefinieerde hulpprogramma’s tot 8 keer zoveel opleveren als ze kosten.

Kortom, in het debat over koopkracht kunnen we een actie verdedigen om niet langer in te zetten op massale ongerichte hulp, maar vooral de meest kwetsbaren niet in de steek te laten. Er zijn maatregelen nodig om hun inkomen specifiek te ondersteunen, omdat hun uitval uiteindelijk veel zwaarder zou zijn voor de overheidsfinanciën. Bovenal zou het ons doen missen waar het echt om en wat zowel de basis is van elke politieke gemeenschap als de uitdaging waar we meer dan ooit voor staan: samen blijven.