‘Kan Lula Brazilië internationaal weer op de kaart zetten?’

‘De Braziliaanse president Lula da Silva wil een politieke erfenis nalaten op het wereldtoneel. Zijn tanende populariteit en de polarisering in eigen land en in de wereld dreigen die ambities in de kiem te smoren’, schrijft Guilherme Casarões, hoogleraar Politieke Wetenschappen aan de São Paulo School of Business Administration.

Eind maart zou Luiz Inácio Lula da Silva zijn Chinese ambtgenoot Xi Jinping bezoeken. Dat zou al de vierde internationale bestemming in zijn eerste honderd dagen in functie zijn.

Nadat hij een longontsteking opliep, moest Lula de reis annuleren. Zijn regering had gehoopt dat het bezoek aan China de politieke druk in eigen land zou verlichten. Naar verwachting volgt in april of mei een nieuwe poging.

Sinds zijn terugkeer als president (na zijn vorige termijn van 2003 tot 2010), heeft Lula al een bezoek gebracht aan Argentinië en Uruguay, partners in het Zuid-Amerikaanse handelsblok Mercosur. Onlangs is hij ook al naar Washington gevlogen. Daar voerde hij gesprekken met de Amerikaanse president Joe Biden en leden van de Democratische partij over infrastructuurinvesteringen, handel en klimaatverandering.

Globetrotting lijkt een behoorlijke inspanning voor de 77-jarige president in zijn derde ambtstermijn, die in eigen land ook nog eens wordt geconfronteerd met een diep verdeelde samenleving. Maar Lula doet het met de glimlach. Sinds zijn aantreden twintig jaar geleden is de voormalige metaalbewerker in de internationale diplomatie uitgegroeid tot een natuurlijke onderhandelaar met politieke charme.

Politieke legitimiteit

Nu Lula aan zijn derde ambtstermijn begint, zal dat buitenlands beleid een instrument zijn om zijn binnenlandse politieke legitimiteit opnieuw op te bouwen. Zijn reputatie blijkt momenteel immers groter in het buitenland dan in eigen land.

(Lees verder hieronder.)

Lula leidde al de ontwikkeling van Unasur, een Zuid-Amerikaanse instelling die werd opgericht om tegengewicht te bieden voor de economische en politieke macht van de VS in de regio. Hij smeedde ook verschillende allianties in het Globale Zuiden.

Hoewel Lula in 2010 zijn ambt verliet met een immens waarderingscijfer van 83 procent, kromp zijn politieke kapitaal in de jaren daarop. Dat was grotendeels te wijten aan de erbarmelijke economische prestaties van zijn opvolger Dilma Rousseff en aan de toenemende beschuldigingen van omkoping tegen topfiguren in zijn Arbeiderspartij.

Maar hoewel hij begin 2018 ook zelf werd aangeklaagd en gevangengezet wegens corruptie, bleven buitenlandse politici hem bewonderen. Sommigen bezochten Lula zelfs in de gevangenis uit protest tegen wat zij de politieke vervolging van de voormalige president noemden.

En zo is een groot diplomatiek spel op 77-jarige leeftijd – en met gezondheidsproblemen – misschien wel de beste kans voor Lula om een presidentiële erfenis na te laten.

Nieuwe wereldorde

Maar het vermogen van Brazilië als een betekenisvolle internationale speler hangt ervan af of zijn regering weet te navigeren in een wereld die fundamenteel verschilt van die van de vroege jaren 2000.

Het land is ook zelf niet in topvorm. In de jaren na Lula’s eerste twee ambtstermijnen maakte Brazilië een decennium van achteruitgang, introspectie en isolement door.

Een groot deel daarvan is te danken aan zijn directe voorganger, Jair Bolsonaro. Tijdens de coronacrisis had Brazilië met 700.000 geregistreerde covid-19-slachtoffers het tweede hoogste aantal sterfgevallen ter wereld. Onder leiding van Bolsonaro werden daarnaast enorme stukken regenwoud platgebrand en moest land van de inheemse bevolking van de Yanomami wijken voor grootschalige mijnbouw.

Dus terwijl Lula moet teren op zijn resterende internationale populariteit om Brazilië opnieuw te lanceren als wereldspeler, ligt er tegelijk veel werk op de plank om de economie in eigen land te herstellen en de wonden van een diep verdeelde samenleving te helen.

Liever vredesonderhandelaar dan partij kiezen

Lula’s eerste internationale taak is meteen een zware uitdaging: hij moet een evenwicht zien te vinden in zijn relaties met Washington en Peking, de twee belangrijkste partners van Brazilië. Tot nu toe heeft de evenwichtige strategie van zijn nieuwe regering prima gewerkt. Maar als de spanningen tussen Joe Biden en Xi Jinping tot verdere politieke instabiliteit leiden (of als in 2024 een Republikein met een harde lijn tegenover China wordt gekozen), zou Brazilië in een moeilijke positie kunnen belanden.

Lula heeft al geprobeerd dat te vermijden, onder meer door zich als vredesonderhandelaar op te werpen in het conflict tussen Rusland en Oekraïne. Op die manier probeerde het land aan westerse druk te ontsnappen om Oekraïne militair te steunen en tegelijk de goede betrekkingen met Rusland te bewaren.

(Lees verder hieronder.)

Lula’s standpunt omtrent de oorlog is wat onderzoekers “active non-alignment” noemen. Het is onderdeel van een bredere Latijns-Amerikaanse strategie om beweegruimte en nationale ontwikkelingsstrategieën te kunnen behouden in een steeds meer gepolariseerde wereld. Door zichzelf als bemiddelaar voor te stellen, wil Brazilië handel en samenwerking met beide kampen in het conflict open houden.

Blijven praten met Maduro

Maar vrede tussen Rusland en Oekraïne lijkt nog ver weg, en de kans is klein dat ze er komt via bemiddeling uit ontwikkelingslanden. Als Lula een politieke erfenis wil creëren, dan moet hij voortbouwen op de bestaande capaciteit van Brazilië, zowel op multilateraal als regionaal vlak.

Een mogelijkheid is het Braziliaanse activisme bij de VN nieuw leven in te blazen. Hij moet ook de samenwerking herstellen op diverse vlakken zoals het klimaat, biodiversiteit, inheemse rechten, vaccinatie, voedselzekerheid en ontwikkeling.

Een andere manier is werken aan de Zuid-Amerikaans integratie. Regionale instellingen zoals Mercosur en Unasur kunnen helpen de wereldwijde toeleveringsketens te versterken in cruciale sectoren zoals energie en voedsel, die verstoord zijn door de oorlog in Oekraïne. Om dat te doen, moet Brazilië zijn rol als economisch zwaartepunt van het continent opnieuw opeisen.

Maar er is een obstakel: de Venezolaanse president Nicolás Maduro. Een aanhoudende politieke, economische en humanitaire crisis in Venezuela hebben de gevaren aangetoond van links autoritarisme. Lula is een van de weinige leiders die nog open communicatiekanalen hebben met Maduro, en die het land kunnen helpen om te werken aan nationale verzoening.

De vraag is of Lula betrokken wil geraken in de kwestie. In tegenstelling tot linkse leiders die recent aan de macht zijn gekomen in Chili en Colombia, blijven Lula en de Arbeiderspartij welwillend tegenover dictators zoals Maduro en Daniel Ortega in Nicaragua.

Omgaan met die oude visie van Braziliaans links over autoritair socialisme en anti-imperialisme kan een even grote uitdaging blijken als een diplomatieke erfenis nalaten. Beide stappen zullen echter nodig zijn als Lula echt een verschil wil maken in de regio, en de wereld.