‘Het “recht op vrije mening” is het paard van Troje van zij die helemaal niet in democratisch debat geïnteresseerd zijn’

‘Meningsverschil en discussie veronderstellen dat men een aantal minimale uitgangspunten en aannames over de wereld deelt’, schrijft Vincent Scheltiens. Hij plaatst een aantal vraagtekens bij de manier waarop Koen Lemmens John Stuart Mill aanhaalt in zijn betoog over het gastcollege van Tom Van Grieken aan de KU Leuven.

In zijn opiniebijdrage op Knack.be roept Koen Lemmens de 19^de-eeuwse Britse filosoof en econoom John Stuart Mill in om te stellen dat ‘voor een goed verweer tegen sommige ideeën, het soms nodig is de argumenten te horen uit de mond van diegene die ze aanhangt, en ze het overtuigendst kan brengen’. Lemmens kroop in de pen naar aanleiding van de rode loper die door zijn collega’s Bart Maddens en Steven Van Hecke aan de KU Leuven werd uitgerold voor VB-voorzitter Tom Van Grieken. De hoogleraar Publiek Recht schrijft dat er geen sprake van kan zijn dat hiermee extreemrechts genormaliseerd of gelegitimeerd zou worden.

Opmerkelijk is dat Lemmens zich in zijn opinie over twee zaken helemaal niet uitspreekt. Eén. Hij positioneert zich niet, zelfs niet terloops, tegenover het racisme en de samenzweringstheorieën van Van Grieken en het VB. Het is misschien een open deur maar Lemmens stapt er niet doorheen. Twee. Hij gaat evenmin in op de rode loper die Maddens en Van Hecke uitrolden, omdat hij niet weet of Van Griekens uiteenzetting ‘vooraf gekaderd of achteraf geanalyseerd werd’. Hij weet dus niet of die rode loper nu wel dan niet werd uitgerold. Heel het vervolg van zijn op abstracties gebaseerde betoog blijft de concrete aanleiding uit de weg gaan maar hekelt wel de critici. Wat Lemmens immers wél stellig schijnt te weten is dat zij die van normaliseren spreken een “ongerijmde” bewering doen.

Het is Lemmens, aldus zijn besluit, te doen om de “intellectuele weerbaarheid” van de studenten. Zoals het met boksers gaat? Om een goed bokser te worden, moet je leren incasseren? Om weerbaar te zijn tegen racisme, zal je – aldus de logica van Lemmens – veel racisme van de grootste racisten moeten gehoord hebben of er zelfs het mikpunt van zijn?

Vreemd dat dit soort redeneringen de afgelopen weken en maanden onder Vlaamse opiniemakers schering en inslag wordt terwijl daar de afgelopen decennia quasi niemand mee aan kwam kachelen. Minder vreemd is natuurlijk dat dit soort beweringen vaker komt van mensen die nooit het mikpunt van racisme geweest zijn. Maar laat ons verder terug in de tijd kijken, pakweg in het interbellum. Wat te denken van academici die in de jaren twintig of dertig van de vorige eeuw een lans zouden gebroken hebben om fervente antisemieten op studenten los te laten om ze weerbaar te maken… tegen antisemitisme?

Dat roept twee tussentijdse vragen op. Eerste vraag. Is het wel zo dat we bestand zijn tegen fake news en samenzweringstheorieën en dat studenten, of wie dan ook van de bevolking, het onderscheid weten te maken en immuun zijn voor de tovenaars van Hamelen? Wat weten we op dat vlak uit het verleden? Wat leert ons de hedendaagse internationale context? Was Weimar-Duitsland bestand tegen het antisemitisme? Was de Turkse bevolking bestand tegen het anti-Armeense racisme? Is de Amerikaanse bevolking bestand tegen creationistische of QAnon-fantasieën?

Tweede vraag. Moet echt alles gezegd kunnen worden, ook al is het ruwe belediging, bedreiging, intimidatie en krenking van delen van de bevolking? Moeten we, om besef te hebben van de nood aan zorg en empathie voor de zwaksten, figuren uitnodigen die komen lachen met gehandicapten? Moeten we om te weten dat vrouwen en mannen gelijk zijn, dat homofobie fout is, Jeff Hoeyberghs en Filip Brusselmans in onze aula’s uitnodigen?

Maar John Stuart Mill dus en de beperkingen op de vrijemeningsuiting. Lemmens verwijst naar hoofdstuk 2 van het in 1859 gepubliceerde On Liberty. Lemmens kent zijn Mill. ‘We moeten al het spreken toelaten, zelfs valse stellingen en samenzweringstheorieën verdedigen, want het is enkel dan dat we een mogelijkheid hebben om kennis te verwerven’ (eigen vertaling). Waar knelt het schoentje?

Meningsverschil en discussie veronderstellen dat men een aantal minimale uitgangspunten en aannames over de wereld deelt. De Amerikaanse filosoof Jason Stanley illustreert dit met het volgende voorbeeld. Je kan van mening verschillen over het gezondheidszorgplan van Barack Obama maar als je er Obama van verdenkt een undercover moslimspion te zijn die de vernietiging van de VS beoogt, dan heb je geen discussie die naam waardig. Zo kan je evenmin een rationele discussie over klimaatbeleid hebben als je van oordeel bent dat de wetenschappers die ons over klimaatverandering voorlichten er een geheime pro-homoseksuele agenda op nahouden. Dit laatste was in de VS de mening van de evangelische mediaman Tony Perkins.

Kan je met Van Grieken en Vlaams Belang een redelijke discussie hebben over migratie en inburgering als je weet dat ze, nu ook publiekelijk, een samenzweringstheorie aanhangen volgens dewelke er bewust een invasie georganiseerd wordt om onze blanke samenleving te ondermijnen en een inheemse ‘elite’ die invasie faciliteert?

Wanneer je dit soort fake news en samenzweringstheorieën adequaat en massaal organiseert en er middelen in pompt of staatsapparaten rond aan het werk zet, krijg je, aldus Stanley, zoiets als de Russische propagandazender Russia Today. Die zendt over de invasie van Oekraïne – net als over tal van andere onderwerpen – zodanig veel fake news dat kijkers niet meer over een gemeenschappelijke realiteit, uitgangspunten en aannames, beschikken voor een democratisch debat.

Eén van de meest in het oog springende kenmerken van extreemrechts – waar dan ook – is dat het media en universiteiten en bij uitbreiding het hele onderwijs in het vizier neemt als delen van een ‘gecorrumpeerde elite’, als verspreiders van ‘politiek correcte’ nonsens… Extreemrechts wil hiermee de geloofwaardigheid van deze instellingen en de kritische rol die ze dienen te vervullen ondermijnen. Eenmaal aan de macht worden die instellingen van kritische stemmen gezuiverd, afgericht en geïnstrumentaliseerd. Het volstaat een blik te werpen op het beleid ten aanzien van media en academia in landen als Hongarije en Polen, de zogenaamde ‘illiberale regimes’ waarmee Vlaams Belang overigens graag dweept.

Speerpunt in die aanvallen is ‘het recht op vrije mening’ dat dan zou geweigerd worden aan dissonante stemmen. Het is het paard van Troje van zij die helemaal niet in democratisch debat geïnteresseerd zijn. Volgens hen zouden enkel ‘links’ en de ‘politiek correcten’ aan bod komen in media en universiteiten. Het is alweer een samenzweringstheorie die aan de hand van eenvoudige empirische waarneming geen seconde standhoudt. Maar het zaait twijfel en discrediteert twee pijlers van onze democratie: onafhankelijke media en kritisch onderwijs. Of zoals Tom Vandendriessche, Europees Parlementslid voor Vlaams Belang, nav de hele KU-Leuven-affaire liet weten op twitter: ‘Er is iets grondig mis aan onze universiteiten. We zullen ze bevrijden van de rode terreur en intimidaties #2024’.

In juni 2019 werd in Duitsland de christendemocratische politicus Walter Lübcke op klaarlichte dag door rechtsextremisten vermoord omdat hij de opening van een asielcentrum verdedigde. De thematisering, het fake news-vertoog van deze en andere rechtsextremistische moordenaars verschilt niet fundamenteel van dat van in maatpak gehulde extreemrechtse politici: het tegengaan van omvolking, dus het stoppen van de migratie en het snoeren van de “rode terreur” die er onder één hoedje mee speelt.

Na nog meer extreemrechtse gewelddaden en moorden kondigde de Duitse regering een negenpuntenplan af tegen met een rist van aanvullende maatregelen, ook voor het onderwijs. Opvoering van de strijd tegen racisme en discriminatie; sensibiliseringsprogramma’s rond democratie, antisemitisme en islamofobie; uitbreiding van de slachtofferhulp en versterking van het gelijkekansenbeleid.

Het uitnodigen ‘mits voorwaarden’ van AfD-ers of andere extreemrechtsen op uniefs om de studenten ‘intellectueel weerbaarder’ te maken zat niet in het pakket.