‘De flirt tussen “realisme” en onze moderne pacifisten zal dus altijd wat risqué blijven’

‘Een land opsluiten in haar geschiedenis, het blijft een vreemde stelling voor een stroming die ooit vooropliep tegen imperialisme’, schrijft Alex Van Steenbergen. Hij verbaast zich over de vele whataboutisms in het debat over de oorlog in Oekraïne.

George Orwell, auteur van 1984 en Animal Farm, was geen pacifist. Toen zijn land in 1939 aan Nazi-Duitsland de oorlog verklaarde, bood hij zich aan bij het rekruteringsbureau. Zijn slechte gezondheid maakte dat hij, tot zijn teleurstelling, geen gevechtsrol kreeg. Dus maakte hij zich nuttig met de talenten die hij had. Zo pende hij in een essay het klassieke argument tegen radicaal pacifisme neer: “Pacifism is objectively pro-fascist.”

Fast forward naar 2022. Net als in 1939 is er een immorele aanvalsoorlog aan de gang. De aanstichter, Vladimir Poetin, leidt een fascistisch regime in een 21^e – eeuwse uitvoering. Zijn troepen bombarderen steden en ontvoeren in de achterhoede plaatselijke intellectuelen en burgemeesters. Door achter schoolboeken aan te gaan, vallen ze het wezen van de Oekraïense natie aan.

En in West-Europese steden spreekt een vredesbeweging over ‘de-escalatie’, noemt wapenleveringen ‘olie op het vuur’ en roept op tot ‘praten’. Ik kan me inbeelden wat Orwell daarvan zou vinden. Maar ik denk ook dat hij moeite zou hebben deze pacifisten te herkennen.

De Britse pacifisten die in 1939 hun houding volhielden, waren kinderen van hun tijd. Echte sympathisanten van de nazi’s, bijvoorbeeld. Of dogmatisch links, dat simpelweg de marsrichting van Stalin volgde. Toen die samen met Hitler Polen oppeuzelde, keken zij op bevel van Moskou de andere kant uit.

Anderen volgden een principiële ethische lijn, vanuit een universalistisch ideaal. Iemand als Aldous Huxley, bekend van Brave New World, zag zich als deel van een beweging ‘missionarissen‘, die hun pacifisme ‘als een Geloof zagen’. Daar zaten volgelingen van Gandhi tussen, die geweldloos verzet zagen als een kracht die de wereld kon verbeteren. Sociale vooruitgang bleef een centrale plaats innemen.

Bij onze meer ideologische pacifisten moet je met een vergrootglas zoeken naar een groot verhaal. Je ziet ze er eerder incoherent op los argumenteren, met als gemene deler een pessimisme of zelfs vijandigheid tegen concrete actie. Dat trekje zou Orwell vreemd vinden.

Neem Prof. Goddeeris in een recent opiniestuk. Hij roept op tot een debat met rationele argumenten, om dan direct een “whataboutism” te plaatsen. Dat zijn de goedkope parallellen die discussies over internationaal beleid altijd platslagen. ‘Wat met Israël en Palestina’, is zo’n klassieker. In Goddeeris’ geval sleurde hij Jemen in het debat. Implicatie: als we daar ook niet ingrijpen, zijn we eigenlijk een bende hypocrieten. Zelfs als je in één geval moreel handelt, ben je immoreel als je niet direct alles oplost. Zo bevries je ter plaatse.

Anderen proberen wat rationaliteit te putten door te verwijzen naar stemmen uit de academische wereld, zoals de ‘realisten’ uit de internationale betrekkingen. Volgens ‘realisten’ is de internationale arena – kort door de bocht – inderdaad onrechtvaardig en horen naakte macht en belangen de politiek te bepalen. In zo’n toestand is Oekraïne best een Russische bufferstaat. Als het Westen Oekraïense toenadering positief beantwoordt, lokt ze oorlog uit. Slachtoffer is agressor, in Orwelliaans Doublespeak.

Wie een stok wil om het Westen mee te slaan, vindt hier gefundenes Fressen. Maar als prijs voor dit retorisch cadeautje ontneem je Oekraïne haar handelingsvrijheid. Een land opsluiten in haar geschiedenis, het blijft een vreemde stelling voor een stroming die ooit vooropliep tegen imperialisme. We horen wel spreken over een slecht gedefinieerde ‘neutraliteit’, wat in de praktijk voor de Oekraïners neerkwam op Viktor Yanukovich en zijn kliek. Ze kozen anders.

De meest geciteerde ‘realist’, John Mearsheimer, zei ooit dat je ‘beter Godzilla dan Bambi bent’. De flirt tussen ‘realisme’ en onze moderne pacifisten zal dus altijd wat risqué blijven. Toch is er, denk ik, een diepere affiniteit te bespeuren. Een paradigma waar alles neerkomt op macht en belangen, sluit aan bij een populair wereldbeeld. Namelijk één waar alle praktische politiek moreel equivalent is en er gewoon geen echte standaarden bestaan. Dat zag je aan het werk in de aanloop van deze oorlog, toen Russische agressie nog niet zo evident was.

Een – sinds februari verwijderd – artikel in Solidair over de nasleep van de Oekraïense Maidanrevolutie in 2014 geeft een mooi voorbeeld. De auteur herhaalt er alle talking points van het Kremlin over vermeende neo-nazi’s, russofobie, en buitenlandse organisaties achter de Maidanbeweging. Noteer hoe dit laatste de Oekraïense handelingsvrijheid weer ontkent.

Vooral schetst hij een deprimerend beeld van de Maidan: ‘Oekraïne is niet democratischer dan een jaar geleden’. Dat Zelenskiy enkele jaren later de zittende president met een brede coalitie langs democratische weg uit het zadel zou wippen, kon de auteur zich niet inbeelden. In Rusland moeten ze het nog meemaken.

Eenzelfde geluid hoorden we in Solidair over de Witrussische protesten van 2020. Westerse kapitalisten en Russische oligarchen, beide equivalent, wachtten er watertandend op de val van Lukashenka. De dictator weet zich zo verheven tot een ‘souverainiste‘, die de onafhankelijkheid van zijn land wil verdedigen. Nog één stap verder en hij kon meedoen aan de laatste Franse verkiezingen.

Dit was dus de boodschap van onze pacifisten over de meest ingrijpende sociale bewegingen die Europa de laatste decennia gezien heeft. Honderdduizenden mensen die dapper echte machten uitdagen, verspillen hun moeite. Alles is toch eender.

Die gewoonte te grossieren in ‘whataboutisms‘ en morele equivalenties wijst op een ernstig intellectueel gebrek. Morele equivalentie doet meer dan je doelpubliek vatbaar maken voor de propaganda van autocraten. Als je de wereld in al haar praktische verschijningsvormen afschildert als rot en hypocriet, verdwijnt elke mogelijkheid tot zinvolle actie.

Dan schurk je tegen nihilisme aan.