Zwarte Piet houdt ons de spiegel voor

Zwarte Piet houdt ons de spiegel voor: nu zijn wij eens het slachtoffer van spot over oude volksgebruiken.

Goed anderhalve maand voor onze favoriete heilige en zijn zwarte helper weer uit Spanje komen aangevaren om de brave kinderen van lekkers en speelgoed te voorzien, staat zwarte piet in het oog van de storm. Het oude volksgebruik van België en Nederland moet ophouden. De beschuldiging: racisme. Het bekendraken van het nieuws deed voor- en tegenstanders aller lande in hun pen om de commentaren van de Jamaicaanse VN expert Verene Shepherd te steunen dan wel volledig af te breken. Terwijl de gekleurde gemeenschap eerder verdeeld lijkt over het nieuws, leeft bij heel wat (blanke) autochtonen vooral het idee: ‘Waar moeien ze zich in godsnaam mee? Hebben ze werkelijk niets beters te doen?’, wat meteen leidde tot een erg succesvolle pietitie. Hebben ze werkelijk niets beters te doen? Een terechte vraag lijkt het, wetende dat in Afrika nog dagelijks duizenden mensen omkomen door een gebrek aan proper water en voedsel en Syrië verscheurd wordt door een verschrikkelijke burgeroorlog. Dat heet dan prioriteiten.

Bovendien lijken de VN experts elke vorm van nuance te missen. Racisme is volgens Van Dale namelijk ‘het uiten van minachting, vijandigheid of haat van het ene ras jegens een ander, voortkomend uit een gevoel van meerwaarde.’ Zelfs wie van slechte wil is, zal moeten toegeven dat het Sinterklaasfeest daar helemaal niet rond draait. Weinig kinderen of volwassenen in dit land hebben gevoelens van minachting ten aanzien van Sinterklaas zijn zwarte helper, wel integendeel. Zwarte piet is als vrolijke en guitige helper vaak minstens zo populair als de oude heilige met zijn wat strenge, witte baard. Het feit dat sommige gekleurde medemensen pleiten voor een blanke piet is ironisch genoeg racistischer dan de huidige vorm: een blanke helper mag wel, een zwarte niet. Maak je op die manier niet net wél onderscheid tussen ‘rassen’? Doe je op die manier niet net wél aan discriminatie? Zolang de Zwarte Piet met het nodige respect behandeld wordt, lijkt er weinig reden tot kritiek.

En toch moeten we ook lessen trekken uit dit verhaal. Voor één keer zijn wij Europeanen eens het voorwerp van spot met oude volksgebruiken. Voor één keer zijn wij het eens die denken: waar moeien zij zich mee? Voor één keer worden wij eens gedwongen in de spiegel te kijken, ook al hebben we daar helemaal niet om gevraagd. We voelen ons collectief onbegrepen: wat weet de rest van de wereld nu over onze gebruiken? Wel, beste mede-Europeanen: die pijnlijke vragen hebben wij maar al te vaak aan de rest van de wereld gesteld, en dat doen we nog elke dag. Door de eigen cultuur als maatstaf te nemen en geen enkele moeite te doen om zich voldoende rekenschap te geven dat ook andere zienswijzen, andere gebruiken mogelijk zijn, is het erg makkelijk om ‘de ander’ als fout of achterlijk af te doen. Ditmaal zijn wij het ‘slachtoffer’ van dat soort onbegrip, maar we zouden de kop in het zand steken als we niet zouden toegeven dat wij ons die rol van ‘morele superioriteit’ zelf maar al te vaak hebben aangemeten.

Als er één ding is dat we uit deze historie dus zouden moeten leren, dan is het wel het idee van cultuurrelativisme, van verdraagzaamheid en van respect voor andermans gebruiken. Gebruiken die niet onaantastbaar mogen zijn, en moeten worden aangepast aan de morele standaarden van die tijd, maar desalniettemin ook met het nodige respect voor lokale tradities. De knecht die de vriend werd van sinterklaas, de helper van een oude man. Zou dat geen mooie les zijn voor ons allen?

Niels Matheve is historicus en onderzoeker aan de faculteit Sociale Wetenschappen van de KUL