‘Zuid-Afrika is een land in crisis: de ‘regenboognatie’ is inmiddels een verre echo’

Aan de universiteiten in Zuid-Afrika laaide de afgelopen weken de onrust op. Aanleiding is de strijd tussen het Engels en Afrikaans, die de hele samenleving beroert, schrijft Yves T’Sjoen.

In onze kranten wordt er in tijden van terreurdreiging nauwelijks over bericht. De onrust op universitaire campussen in Zuid-Afrika laaide de voorbije weken op. Aanleiding is de strijd tussen Engels en Afrikaans. Het land is al langer in de greep van politieke agitatie en dat niet alleen vanwege een taaldebat. De overheid krijgt het almaar moeilijker de situatie te beheersen. Universiteiten, personeel en studenten, en bij uitbreiding de Zuid-Afrikaanse samenleving, staan voor een immense uitdaging. Zuid-Afrika is een land in crisis. De “regenboognatie” is inmiddels een verre echo.

Maanden geleden sloeg de vonk van het studentenprotest in Kaapstad en elders over op universiteiten en hogescholen in het hele land. De voorbije weken viel de campus van de multi-etnische Universiteit van Wes-Kaapland (UWK) ten prooi aan brandstichting en ander vandalisme. Academici voelen zich geïntimideerd door politiek gestuurde oproerkraaiers. Zuid-Afrikaanse studenten leggen in november examens af. De UWK besliste de eindexamens uit te stellen tot een latere datum.

Enkele weken geleden trad het universiteitsbestuur van Stellenbosch naar buiten met een sterk gecontesteerde besprekingsnota over transformatiepolitiek en taalbeleid. De voertalen van de universiteit zijn Engels en Afrikaans. Geruime tijd organiseert Open Stellenbosch, een groep van overwegend zwarte studenten en politieke militanten, betogingen en andere protestacties in de Eikestad. De nota stuurde aan op een algehele verengelsing van het academische leven in Stellenbosch. Hoewel het Afrikaans nog wordt gedoogd en bepaalde colleges in beide talen konden worden aangeboden. Afrikaans, een van de inheemse talen in Zuid-Afrika, werd op de schop genomen.

Afrikaans als academische onderwijstaal

De rector, Willem de Villiers, liet de voorbije weken rondzendmails versturen naar personeelsleden en studenten. Toenemende onrust was er het gevolg van. Professoren en studenten werden gedwongen partij te kiezen voor Engels of Afrikaans. Op 30 november nam het bestuur van de universiteit eindelijk een besluit. De soep wordt voorlopig niet zo heet gegeten als ze in de nota werd opgediend. De beslissing luidt dat Afrikaans en Engels gelijkwaardige talen blijven. Voor een aanzienlijk percentage van de financiering van de Universiteit Stellenbosch staan de “donateurs” in. Dat zijn meestal gegoede alumni en andere rijke investeerders. De Convocatie die hen vertegenwoordigt, heeft er aanzienlijk toe bijgedragen dat het Afrikaans als academische onderwijstaal behouden blijft.

Daar is veel voor te zeggen, niet alleen vanuit economische overwegingen. Afrikaans is de moedertaal van miljoenen ‘bruinmense’ (in koloniale tijden kleurlingen) en zeker in de West- en Noord-Kaap, zelfs een deel van de Oost-Kaap, is het naast Engels de belangrijkste taal van blanken (beter: ‘witmense’) en niet-blanken. Zoals in de Oost-Kaap isiXhosa sterk staat en in de Vrystaat Sesotho. Vraag is nu wat de ANC-regering zal doen. Ze dreigt er al langer mee de geldkraan in Stellenbosch dicht te draaien. Het eindspel is nog niet ingezet.

Interessante maar gevaarlijke tijden

De taalkwestie beroert de gemoederen in Zuid-Afrika. Open Stellenbosch heeft zich intussen voorgenomen de acties volgend academiejaar op te drijven. In een eerste reactie op Facebook is sprake van een knieval voor de financieel bemiddelde groep reactionaire “Boere”-Afrikaners die zogezegd nostalgisch terugverlangen naar de tijd van apartheid. Dat is wel heel kort door de bocht. Afrikaans kan niet verantwoordelijk worden gehouden voor een perfide en op segregatie en discriminatie gefundeerd politiek systeem in de vorige eeuw. Breyten Breytenbach, in apartheidstijden overigens een notoir antiapartheidsactivist en sinds vorig jaar eredoctor van de Universiteit Gent, neemt het in de verhitte discussie op voor het Afrikaans. Breytenbach stelt de toenemende verengelsing – Engels is toch ook een koloniale taal in Zuid-Afrika – ter discussie. Er wordt partij gekozen en dat zorgt voor interessante maar ook gevaarlijke tijden. Afzijdig blijven is vandaag geen optie.

Toonaangevende schrijvers in Zuid-Afrika mengen zich in de debatten met opiniestukken en petities. Een van de cruciale vragen, ook na het moedige besluit, blijft of de universiteit de volgende jaren het Afrikaans toch geleidelijk zal loslaten ten gunste van het Engels. Dat lijkt me een slechte zaak indien het betekent dat Engels de enige onderwijs- en onderzoekstaal wordt in Stellenbosch. Wat elders is geopperd, namelijk dat de belangrijkste figuren van de racistische Nasionele Party hun diploma behaalden aan deze universiteit, is een drogreden. De US anno 2015 is geen racistische instelling, laat staan een relict van het verfoeilijke politieke verleden. Ze is een hoog aangeschreven en democratisch geleide academische instelling met een internationale reputatie waar het merendeel van de colleges al langer in het Engels wordt aangeboden. De bi-linguale politiek is net een troefkaart van het instituut. Ook in het Afrikaans wordt hoogstaand onderzoek verricht. En in beide talen wordt onderwijs volgens een hoge internationale standaard ondernomen.

Dreigend onweer

Het besluit van vorige week is duidelijk. De bui is voorbij maar het onweer blijft dreigend. Indien men onder druk van Open Stellenbosch en politieke groeperingen alsnog de kaart van het Engels zou trekken, ontkent men de meertaligheid en de etnisch-culturele disparaatheid van Zuid-Afrika. Afrikaans, of men het nu wil of niet, maakt er deel van uit. Mmusi Maimane, leider van Democratic Alliance die sterk verankerd is in de West-Kaap, stelde onlangs in een opiniestuk ‘Afrikaans is no longer the language of the oppressor’: in Bloemfontein zou naast Engels Sesotho een onderwijstaal moeten zijn, aan de universiteit van Kwa-Zoeloe-Natal isiZoeloe en in Port Elisabeth isiXhosa. Zoveel mogelijk mensen in Zuid-Afrika moeten inderdaad toegang hebben tot het tertiaire onderwijssysteem.

Gevaarlijk precedent

Dat de dreiging blijft, wordt aangetoond door het raadsbesluit van de Universiteit van die Vrystaat. Vanaf volgend jaar verdwijnt het Afrikaans – op enkele vakken na – ten gunste van het Engels. De Afrikaanse Taalraad heeft vorige week meteen protest aangetekend. De vraag is in hoeverre dergelijke reacties nog ernstig worden genomen. Het terugdringen, zelfs het laten verdwijnen, van Afrikaans als onderwijstaal aan de universiteit in Bloemfontein schept een precedent waarop andere universiteiten in Zuid-Afrika zich op termijn wel eens kunnen beroepen. In Stellenbosch blijven Afrikaans en Engels zeker nog één academiejaar “gelijkberechtigd”. Wat het daarna wordt, zullen de volgende maanden vanaf het begin van een nieuw academiejaar uitwijzen.