Op sociale media circuleren veel echte beelden over de gruwel van de oorlog in Oekraïne, maar ook oude en vervalste beelden doen de ronde. Hoe onderscheidt u in een mum van tijd echt van onecht, zodat u fake news niet verder verspreidt? Een vierstappenplan, met een voorbeeld.
De stroom aan berichten, foto’s en video’s over de Russische inval in Oekraïne is enorm. Hoe kun je weten wat klopt en wat niet? Hoe kun je snel en efficiënt filteren wat je beter niet verder deelt omdat het vals is?
Expert digitale geletterdheid Mike Caufield (Washington State University) ontwikkelde een stappenplan voor socialemediagebruikers dat hij SIFT doopte. SIFT is een afkorting voor zijn vierstappenplan, maar het verwijst ook naar het Engelse werkwoord ’to sift’ (‘zeven’). De methode laat je toe om zelf onwaarheden uit de informatiestroom te zeven. De factcheckers van de Universiteit van Leiden vertaalden SIFT naar HALT.
HALT staat voor: Ho!, Analyseer de bron, Lokaliseer betere berichtgeving en Traceer originele context.
Hoe werkt het? Als je iets verder wil verspreiden op sociale media, dan doorloop je deze vier stappen. Na elke stap kun je besluiten om de info te delen, of om bij twijfel toch nog verder te gaan in het stappenplan.
Volgens Caulfield hoeft het doorlopen van die stappen vaak niet meer dan een halve minuut te duren. HALT zou een gewoonte moeten zijn voor iedere gebruiker van sociale media. Je zeeft automatisch wat je ziet passeren.
We doorlopen hieronder het proces voor een tweet (hier gearchiveerd) van een cover van het Amerikaanse weekblad Time waarop de Russische president Vladimir Poetin vergeleken wordt met Adolf Hitler. Is deze cover echt?
Deze stappen kun je toepassen op élk bericht op sociale media.
1) Ho!
Poetin met een Hitlersnorretje op de cover van het gerenommeerde Amerikaanse weekblad Time. Dat kan emoties losweken. Misschien voel je woede ten opzichte van de oorlogszuchtige Poetin of blijdschap omdat Time met dit beeld een duidelijk standpunt inneemt. Als je bij jezelf emoties of verbazing merkt, moet je even pauzeren of ‘Ho!’ zeggen.
Anders is de kans is aanzienlijk dat je zonder veel nadenken iets verder zult verspreiden, ook al klopt het misschien niet. Vals nieuws verspreidt zich zes keer sneller dan echt nieuws.
Emotionele betrokkenheid vertroebelt nu eenmaal de kritische geest, bij ieder van ons. Als je een brandweerman bent en je ziet op sociale media een foto van een gebombardeerde brandweerkazerne in Oekraïne, dan is de kans groot dat dat beeld meer verdriet of woede bij je opwekt en dat je het sneller zult delen dan als je pakweg bakker bent. Het zou kunnen dat de foto die de brandweerman deelt eigenlijk een andere gebombardeerd gebouw laat zien of een oude fout uit een ander conflict.
Als iets aansluit bij je opvattingen, of als het emoties losweekt, dan moet je dus extra voorzichtig zijn en ga je best naar de volgende stap.
2) Analyseer de bron
De bron van de tweet over de cover van Time is een zekere Pieter Waterdrinker. Als we zijn naam googelen, lezen we dat hij auteur is en gewezen Ruslandcorrespondent voor De Telegraaf en Vrij Nederland. Op het eerste zicht dus een betrouwbare bron. Maar hij deelt geen link naar de cover van Time of deelt geen tweet van de officiële account van Time. Dat werkt argwaan, want zo kun je de originele bron niet meteen controleren.
Probeer daarom altijd met een korte zoekopdracht de betrouwbaarheid van de bron na te gaan. Kijken wat er op Wikipedia wordt geschreven over een bepaalde site kan al veel duidelijk maken. Komt iets van RT (Russia Today) dan lees je op Wikipedia snel dat het een televisiezender is die volledig door de Russische overheid wordt gecontroleerd. Dat kan de berichtgeving in een bepaalde richting beïnvloeden.
Een onbetrouwbare bron of een bron die niet meteen te achterhalen is, noopt tot de volgende stap. Wat niet wil zeggen dat een bericht van een betrouwbare bron per definitie echt of juist is.
Want ja, ook beroepsjournalisten van onafhankelijke media kunnen zich vergissen. Zo gingen media in de hele wereld in de fout in hun berichtgeving over de slag om het Slangeneiland in de Zwarte Zee. VRT NWS publiceerde op 25 februari een artikel (hier gearchiveerd) met als titel: ‘”De pot op”: laatste woorden van grenswachters van Oekraïens eilandje dat wordt aangevallen, worden hen fataal’. Voornaamste bron voor het nieuws dat de grenswachters waren overleden, was niemand minder dan de Oekraïense president Volodimir Zelenski: ‘Bij de verdediging van het eiland stierven al onze grenswachters een heroïsche dood. Ze gaven zich niet over. Ze zullen postuum geëerd worden als “Helden van Oekraïne”.’
Later bleek het bericht voorbarig. Op 28 februari bevestigde de Oekraïense zeemacht op Facebook dat de Oekraïense militairen nog leven: ‘We zijn erg blij om te vernemen dat onze broeders levend en wel zijn.’ VRT NWS plaatste een update en zette het recht. Bij de Nederlandse publieke omroep NOS werd de desinformatie nog niet rechtgezet.
Feiten en fictie zijn in een oorlog moeilijk te onderscheiden. Bovendien woedt een propagandaoorlog en worden bepaalde valse berichten met opzet de wereld in gestuurd omdat ze de Oekraïense of de Russische kant van de zaak dienen. Wees dus ook voorzichtig met nieuws uit betrouwbare bronnen.
3) Lokaliseer betere berichtgeving
Terug naar ons Time-voorbeeld. Omdat het bericht niet van de officiële Twitteraccount van Time komt, moeten we zoeken naar betere berichtgeving. We zoeken andere en meer betrouwbare bronnen over de covers van Time. In het archief van covers van Time vinden we de Poetin met Hitlersnor niet terug. De officiële Twitteraccount van Time deelt de meest recente cover van het blad. Daarop prijkt niet Poetin maar een Oekraïense vlag en de woorden die Zelenski uitsprak in het Europees Parlement op 1 maart.
Betere berichtgeving kan ook bestaan uit reeds verschenen factchecks. Internationale factcheckers verzamelen hun artikels over de oorlog in Oekraïne op de site ukrainefacts.org. De Europese factchecks kun je hier vinden. Ook de factchecks van Knack over Oekraïne verschijnen in beide overzichten. Je kunt dus ook simpelweg zoeken naar een factcheck over deze cover. Vaak volstaat één simpele zoekopdracht (‘factcheck time cover’) om betere berichtgeving te vinden.
Een andere manier om betrouwbare berichtgeving te zoeken is via een omgekeerde zoekactie met de afbeelding. In de webbrowser Google Chrome kun je met de rechtermuisknop klikken op een afbeelding en dan klikken op ‘Afbeelding zoeken in Google’.
Zo kom je uit bij onderstaande tweet die stelt dat Time ontkent dat het om een echte cover gaat. Het beeld zou een collage zijn van vormgever Patrick Mulder.
Ook met andere browsers is een omgekeerde zoekopdracht mogelijk. Daarvoor moet je wel eerst de afbeelding in kwestie opslaan op je computer: klik met je rechtermuisknop op de afbeelding en dan op ‘Afbeelding opslaan als…’. Daarna kun je die afbeelding opladen bij Google Images, Yandex, TinEye of Bing. Verschillende zoekmachines kunnen verschillende resultaten opleveren.
Onderzoek je een video, neem dan screenshots en zoek daarmee. Of gebruik de Chrome-plugin van WeVerify die dat kan automatiseren. Kom je een screenshot van een tekstbericht tegen? Gebruik dan Bing, want die zoekmachine kan goed tekst ‘lezen’ op een afbeelding. In onderstaande video zie je hoe dat werkt.
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."
4) Traceer originele context
De Time-cover zou dus niet echt van Time zijn. Om dit te verifiëren zoeken we de originele context van het beeld. Als we goed naar de afbeelding kijken, dan zien we linksonder ‘by Patrick Mulder’ (geel kader). Die naam vonden we ook bij onze omgekeerde zoekactie.
Wanneer we zijn naam googelen, vinden we het Twitter-profiel van de man. Daarin stelt hij zich voor als een ‘prijswinnende grafisch designer’. In zijn bio op Twitter staat niet dat hij voor Time werkt . Dat wekt meer twijfel op.
In een tweet legt hij uit hoe de vork in de steel zit. We zien een ‘Time kunstwerk’ dat hij maakte omdat hij de echte cover van Time ongeïnspireerd vond.
Nu we de originele context van dit beeld kennen, weten we met zekerheid dat het geen echte cover van Time is. Als je dit beeld verder verspreidt, is het raadzaam om die belangrijke nuance erbij te plaatsen.
In vier stappen (Ho!, Analyseer de bron, Lokaliseer betere berichtgeving en Traceer originele context) hebben we achterhaald dat het niet om een cover van Time ging, maar om een persiflage van grafisch ontwerper Patrick Mulder.
De HALT-methode kunt u toepassen op elk bericht op sociale media. Doe er uw voordeel mee.
Oorlog in Oekraïne: alles wat u moet weten
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
