‘Zijn we vergeten hoe we onze democratische waarden moeten verdedigen?’

‘We hebben de fundamenten van de Europese democratie en rechtsstaat al te lang als vanzelfsprekend beschouwd. Vandaag moeten we vaststellen dat ze dat niet meer voor iedereen zijn’, schrijft Peter Van Rompuy (CD&V). ‘We moeten opnieuw uitleggen waarom het in ons eigen belang is om ze niet op te geven.’

Onze westerse samenleving is opgebouwd uit de combinatie van individuele vrijheden en collectieve gemeenschapszin. Een samenleving groeit van onderuit door sterke sociale verbanden in het gezin, onder collega’s op het werk, met vrienden op school of in lokale verenigingen. Sterke sociale verbanden vormen het fundament van onze samenleving. Daarop rusten dan de individuele vrijheden, die gewaarborgd worden door de democratie, de rechtsstaat, de welvaartsstaat en de vrije markt.

Het ene kan niet zonder het andere. Individuele rechten geven ons de vrijheid om sterke verbanden op te bouwen, denk maar aan de vrijheid van vereniging of de vrijheid van mening. Omgekeerd geven onze gemeenschapsvormen ons waarden mee zoals verantwoordelijkheidszin en solidariteit, waarmee we die vrijheden op een zinvolle wijze invullen voor iedereen.

Het delicate evenwicht is verstoord

Het is net dat delicate evenwicht tussen individuele vrijheden (gegarandeerd door democratische instellingen) en de collectieve verantwoordelijkheidszin (ontsproten uit het gemeenschapsleven) dat verstoord is geraakt. De laatste decennia waren immers in de eerste plaats gericht op het vergroten van de keuzevrijheid van het individu. Ter rechterzijde had men vooral oog voor het vergroten van de economische vrijheid, vaak ten koste van wie niet hoogopgeleid is. En ter linkerzijde had men vooral oog voor het toekennen van bijkomende rechten aan het individu ten aanzien van de overheid.

Maar ook de plichten ten aanzien van anderen werden steeds meer uitbesteed aan de – intussen overbevraagde – overheid. De tragische vergissing van links is dat ze eerst alle mogelijke vormen van individualisme (vrijheid-blijheid) heeft omarmd, om daarna verontwaardigd te zijn over het afkalven van de solidariteit. Links heeft zelf jarenlang promotie gevoerd voor ‘ieder voor zich’, ze moeten dan ook niet verwonderd reageren als ‘eigen volk eerst’ begint aan te slaan. De voorstanders zowel ter linker- als ter rechterzijde van het ‘rechten, maar geen plichten’ verhaal gingen er van uit dat burgerschap als het ware in het individu ingebakken zit van bij de geboorte en slechts ‘bevrijd’ moet worden opdat het zou openbloeien. ‘De takken van individuele vrijheden groeien vandaag in alle richtingen, maar de wortels van de collectieve verantwoordelijkheidszin worden niet meer gevoed’, zo vatte de Amerikaanse columnist David Brooks het recent samen in The New York Times.

Burgerschap is evenwel de vrucht van een goede opvoeding in het gezin, een brede opleiding op school, de teamgeest in jeugdbewegingen en hard werk in het professionele leven. Als je in een samenleving de gemeenschap schrapt, waar moeten dan de waarden en verantwoordelijkheidszin vandaan komen die ons in staat stellen iets zinvols aan te vangen met de vrijheden die we genieten in de democratie?

Vrijheid zonder verbondenheid glijdt dan al te makkelijk af tot individualisme. Denk maar aan de hebzucht die aan de grondslag lag van de kredietcrisis, de sjoemelsoftware of de politieke schandalen. Maar ook in de samenleving zien we tekenen van fragmentering. Vraag maar aan psychiaters die al lang een noodkreet slaken. Of denk aan de vereenzaming onder ouderen.

De democratie wordt bedreigd, zowel van buitenaf als van binnenuit

Als mensen zonder hechte verbanden vallen, zoeken ze desnoods hun toevlucht tot ‘slechte’ verbanden. Populisten springen dan in de gaten die in een verzwakte gemeenschap ontstaan. In de VS maakt Trump hiervan misbruik om de blanke Amerikaan op te zetten tegen latino’s, Afro-Amerikanen en moslims. Zonder sociale cohesie riskeren we dat steeds meer burgers nog liever kiezen voor een autoritaire leider dan te leven in morele anarchie.

Autoritaire regimes zijn de laatste jaren zelfs terug aan een opmars bezig. Wereldwijd nam het aantal landen met een democratisch bestuur af. Maar erger nog is de vaststelling dat in landen waar de democratie formeel nog bestaat, de democratische waarden van binnenuit worden uitgehold.

De vijanden van de democratie zijn de extremisten, die waarden zoals de gelijkheid van man en vrouw niet respecteren of de democratie zelf met terreur willen omver werpen. Maar de democratie wordt ook van binnenuit bedreigd door demagogen en populisten. Dan ontstaan ‘onvrije democratiën’. Zo zag de EU zich voor het eerst verplicht om een sanctieprocedure op te starten tegen een lidstaat wegens een inbreuk op de rechtsstaat. Het Poolse parlement keurde een wet goed die de regering toelaat rechtstreeks tussen te komen in individuele rechtszaken.

Nochtans beweren deze populisten dat net zij de westerse democratie willen beschermen tegen bedreigingen van buitenaf, zoals Putin of IS. Maar ze deinzen er blijkbaar niet voor terug om het licht van diezelfde westerse rechtsstaat uit te draaien voor al wie hun politieke overtuiging niet deelt. Maar ook in eigen land werden al voorstellen gelanceerd om o.a. de vrijheid van meningsuiting te beperken.

De fundamenten van de democratie al te lang als vanzelfsprekend beschouwd

We hebben de fundamenten van de Europese democratie en rechtsstaat al te lang als vanzelfsprekend beschouwd. Vandaag moeten we vaststellen dat ze dat niet meer voor iedereen zijn. We moeten opnieuw uitleggen waarom het in ons eigen belang is om ze niet op te geven. Want net dat zou de grootste toegeving zijn aan de extremisten.

Democratie gaat in essentie over het respecteren van de waardigheid van elke burger. Het is meer dan enkel een formele procedure waarbij om de vijf jaar een meerderheid in het parlement wordt gekozen. In een volwaardige democratie heeft de meerderheid immers niet het recht om de minderheid onder de voet te lopen. Democratie gaat ook over respect voor het streven van elke mens naar vrijheid, welstand en gerechtigheid. Daarbij tellen woorden soms evenveel als daden. Met uithalen die inspelen op het ‘buikgevoel’ van de mensen kan men een samen-leving daadwerkelijk uiteen rijten.

Tegenover de rechten staan in een democratie ook plichten. Ieder van ons draagt een deel van de morele verantwoordelijkheid om dat streven naar waarheid, vrijheid en welvaart ook effectief waar te maken. Journalisten en wetenschappers die in het publieke debat het onderscheid maken tussen waarheid en leugen. Politie-agenten en militairen op straat de mensen beschermen tegen zij die de wet met voeten treden door rel te schoppen of terreur te zaaien. Leerkrachten die het beste trachten te halen uit elk kind.

Ondernemers die risico’s durven nemen om welvaart te creëren, die nodig is om ook onze sociale zekerheid overeind te houden. De democratie gaat over ieder van ons die zijn verantwoordelijkheid opneemt voor de welstand en het welzijn van de hele samenleving. Democratie is dus ook een way of life. De democratie verdedigen, gaat over meer dan het afdwingen van de waarden die in de Grondwet vervat zitten. De democratie verdedigen doe je door het beste in elke mens naar boven te brengen, en niet door de angsten te voeden die ook in ieder van ons schuilen.

De eerste stap richting heropstanding

Toch willen sommigen ons doen geloven dat mensen vandaag enkel nog gedreven zouden worden door angst voor de buitenwereld. De politiek moet de mensen wel degelijk meer bescherming bieden tegen de excessen van de globalisering. Maar mensen worden niet gedreven door angst. Wel zijn mensen vandaag meer dan ooit op zoek naar andere mensen – en leiders – die ze nog kunnen vertrouwen. En vertrouwen groeit daar waar we dezelfde waarden delen. Die waarden zijn geen abstracte begrippen, maar kunnen ook een heel tastbare vorm krijgen. Een goede school voor de kinderen, een nette wijk waar buren elkaar helpen, hard werken voor een job, zorg dragen voor de ouderen, … maar ook respect hebben voor elkaar, de waarheid spreken en je fatsoenlijk gedragen. Dat zijn waarden die we allen als kind ingelepeld kregen, ongeacht onze afkomst of herkomst. Iedereen die zijn best doet thuis en op het werk, moet vooruit raken in het leven.

Ook dat behoort tot onze westerse waarden, ook dat versterkt onze sociale cohesie. Deze waarden vormen het echte ‘bindmiddel’ van onze samenleving. Dat zijn waarden die we moeten blijven verdedigen, tegen hen in die ze met voeten treden, of het nu populisten of extremisten zijn.

De democratische waarden verdedigen is dus ruimer dan enkel de noodzaak om de illegale immigratie onder controle te brengen. Dat laatste moet vast en zeker gebeuren, maar er is meer nodig. Onze democratische waarden verdedigen, gaat ook en vooral over het engagement van elke burger om iets terug te geven aan de samenleving. Daarom is het succes van De Warmste Week of de heropleving van jeugdbewegingen zo hoopgevend. Mensen zijn opnieuw op zoek naar manieren om een constructieve bijdrage te leveren aan de samenleving waar ze deel van uitmaken. De eerste stap richting de heropstanding is het besef dat we de problemen bij de wortel moeten aanpakken. We moeten onze democratische waarden terug nieuw leven inblazen, van onderuit.