‘Wordt na Turkije en Egypte ook in Europa de seculiere staat ondergraven?’

‘Internationale ontwikkelingen doen ook Europa op zijn grondvesten daveren’, schrijft Louis Ide (N-VA) in zijn laatste deel in een reeks van vier stukken over de islam. Hij is pessimistisch als hij ziet hoe het een aantal seculiere hervormers in de islamitische wereld is vergaan.

In een vorig stuk pleitte ik ervoor dat de islam de Westfaalse orde zou aanvaarden, en dan vooral haar hoeksteen, de tolerante natiestaat. Nu is het onterecht te stellen dat ze dat nog niet op z’n minst geprobeerd heeft. Integendeel, de 20e eeuw heeft verschillende voorbeelden van pogingen van de islam om een modus vivendi te vinden in een wereld waarin het kalifaat was verdwenen. Nadat het al ver in ontbinding zijnde Ottomaanse rijk WOI verloor en volledig in elkaar stortte kwamen er in het Midden-Oosten en verder allerlei seculiere hervormers aan de macht. Hoe is het hen vergaan? En wat zegt dat ons over de kansen van de islam in een wereld gebouwd op het principe van de natiestaat?

Atatürk – ‘vader van de Turken’ – was een Ottomaans legerofficier die het moderne Turkije stichtte. Als officier tijdens de eerste wereldoorlog klom hij snel op in de militaire hiërarchie. Na de ineenstorting van het Ottomaanse rijk greep hij de macht en stichtte de seculiere staat Turkije naar Europees model. Sharia- rechtbanken werden afgeschaft, vrouwen werd verboden hun gelaat te versluieren en kregen gelijke rechten, er werden duizenden scholen gebouwd en basisonderwijs werd gratis en verplicht. Dit staatsmodel overleefde Ataturk, maar kwam sinds de jaren 60 regelmatig onder druk te staan. Het leger en het rechterlijke apparaat wierpen zich op als beschermers van de seculiere staat, maar werden in toenemende mate gecontesteerd.

Sinds ‘sultan’ Erdogan en de AKP in 2002 aan de macht kwamen hebben ze systematisch de erfenis van Ataturk ongedaan gemaakt. In 2014 verklaarde hij dat vrouwen het moederschap als taak hebben, zoals de Koran bepaalt.

Tussen 1956 en 1970 was kolonel Gamal Abdul Nasser aan de macht in Egypte. Hij voerde sociale hervormingen door en moderniseerde het land. Wegens zijn seculiere politiek werd hij gehaat door de Moslimbroeders. Met Anwar Saddat echter kwam de ‘vrome president’ aan de macht. ‘Ik ben een moslim en dit is een staat van moslims’ zei hij. Universiteiten werden overgenomen door islamisten, plots werd de Koran gedoceerd eerder dan seculiere poëzie… Geweld tegen christenen en kerken kwam vaker en vaker voor.

Onder Mubarak was het leven veiliger voor religieuze minderheden, maar ook niet meer dan dat. De volksopstand tegen Mubarak werd op gejuich onthaald in het politiek correct denkende Westen, het resultaat was echter dat een moslimbroeder aan de macht kwam… Net als Erdogan begon Morsi zichzelf uitgebreid macht toe te eigenen. Net als bij Erdogan plande het leger – ook daar de hoeder van de seculiere staat – zijn afzetting. Daar lukte de staatgreep echter wél, en zelf met stille goedkeuring van het Westen. De opperbevelhebber van het leger, Sisi, zwaait er momenteel de plak. Maar wat na Sisi?

Nadat Tunesië in 1956 onafhankelijk werd van Frankrijk hebben hervormers als Habib Bourguiba het model van Ataturk getracht te kopiëren. In de jaren voorafgaand aan de Arabische lente zat die secularisering nog steeds ingebakken in het doen en laten van de stedelijke elites. Dit botste echter met de plattelandsbevolking die haar hoop vestigde op een meer islamitisch geïnspireerd politiek stelsel. De islamitische partij Ennahda (‘renaissance’ in het Arabisch) werd na de Arabische lente plots de grootste partij en vormde de regering.

Toch leidde het niet tot een islamisering, omdat de partij – die om zich heen zag hoe de islamisering landen kapot maakte – vrijwillig naar het centrum opschoof en een liberale grondwet accepteerde. Het gevolg was dat de volgende verkiezingen gewonnen werden door de seculiere partijen. Maar de situatie is zeker niet rooskleurig. Het is nog steeds niet duidelijk of Ennahda zich matigde om aan de macht te komen – zoals Erdogan eerder deed – of het werkelijk meende met het seculiere Tunesië.

De partij wordt meer dan eens beschuldigd van het houden van een ‘dubbel discours.’ Onder de misnoegde bevolking groeit de steun aan IS alvast. De regering doet er alles aan om het land onder controle te houden, maar moet daarvoor steeds meer de vrijheid aan banden leggen.

Met wat nu gebeurt in Egypte, Tunesië en Turkije zou je kunnen besluiten dat de ummah – de islamitische geloofsgemeenschap – en de natiestaat op permanent gespannen voet staan. Een islamitische bevolking is er blijkbaar toe geneigd te accepteren dat de islam de staat tot zijn ondergeschikte maakt . Hoe anders verklaren we dat een moslimbroeder op democratische wijze tot president kan worden verkozen, of de steun die Erdogan geniet voor zijn verdergaande islamisering van Turkije? In een islamitisch landschap verliest de seculiere staat altijd, tenzij ze (‘onnatuurlijk’) in stand gehouden wordt door pakweg het leger of omdat een islamistische partij als Ennahda vrijwillig afstand doet van haar programma. In beide opties kan de seculiere staat enkel op ondemocratische wijze overleven in een islamitische omgeving…

Nu was dat alles op zich nog niet zo erg ware het niet dat deze conflicten naar Europa worden geëxporteerd. Toen de imams van Erdogan van op hun minaretten opriepen het land te beschermen tegen de couppoging kwamen Turken in heel Europa de straat op. ‘Allah, bescherm ons tegen de landverraders’ reageerde een socialistische mandataris uit Beringen prompt. De ummah heeft zijn weg al gevonden naar Vlaanderen, waar haar supra-nationale loyaliteit ons kostbare weefsel aantast.

Terwijl de Turkse seculieren (en dat zou volgens Jenkins in De Volkskrant van 27/8/2016 niet Gülen zijn) terrein verloren voerde Erdogan campagne bij ons in het bijzijn van Belgische politici. De rellen in Beringen, de voordracht van een niet onbelangrijk Turks politicus-activist zijn tekenen aan de wand. Problemen slaan niet over maar worden geïntroduceerd in Europa.

Deze internationale evoluties doen Europa op zijn grondvesten daveren. Want als de democratie gebruikt wordt om de seculiere staat te ondergraven (zoals in Turkije) en de seculiere staat enkel op niet-democratische wijze kan worden gehandhaafd (zoals in Egypte en Tunesië) bevindt Europa zich in een schizofrene situatie. Ook binnen Europa zien we een uitholling van de seculiere staat plaatsvinden, onder druk van drukkingsgroepen of electorale onderwerping van bepaalde partijen.

Democratie tegen de democratie

De ummah-diaspora dwingt Europa met de neus op de feiten. Democratie wordt gebruikt tegen de democratie. Ondanks een aantal moedige seculiere moslims in Europa ben ik eerder pessimistisch. Velen bekruipt het gevoel van een vijfde colonne. Maken we echt de ondergang van het Avondland mee, of zullen de hedendaagse Avicenna’s opstaan, zich organiseren en zich ‘onderwerpen’ aan de enige instantie die vrijheid combineert met tolerantie, democratie met de natiestaat?