Wietse Wiels, voorzitter van SKEPP: ‘Echte feiten maken op sommige mensen nauwelijks nog indruk’

Wietse Wiels, de nieuwe voorzitter van SKEPP, wil dat het onderwijs het kritisch denken bij jongeren aanscherpt. Dat moet hen beter wapenen tegen fake news en complottheorieën.

Dus u dacht dat de Amerikaanse acteur Will Smith tijdens de Oscars een klap had gegeven aan komiek en presentator Chris Rock na een misplaatste grap over Smiths echtgenote? Neen dus. Het was een onderdeel van een mondiaal complot, dat onze aandacht moet afleiden van de oorlog in Oekraïne en meer bepaald van de gruweldaden die de National Garde van het Oekraïense leger pleegt. Dat zegt toch Max Blumenthal, aanhanger van Vladimir Poetin en uitgever van The Grayzone, een website die zich specialiseert in complottheorieën. De Oscarceremonie was overigens opgezet om ons verplicht te laten vaccineren. Want wie sponsorde de show? Pfizer en BioNTech. Say no more.

Een nieuwe dag, een nieuwe complottheorie. Het zijn dus drukke dagen voor SKEPP, de Studiekring voor de Kritische Evaluatie van Pseudowetenschap en het Paranormale, zeg maar de ontmaskeraars van alles wat nonsens en flauwekul is. De dertigjarige arts Wietse Wiels is pas verkozen tot nieuwe voorzitter van de vereniging. Hij moet SKEPP nieuw leven inblazen.

Wietse Wiels is neuroloog en werkt aan de VUB aan een doctoraat dat verbanden onderzoekt tussen depressies bij ouderen en de ziekte van Alzheimer en van Parkinson. Als geboren scepticus is hij al meer dan tien jaar lid van SKEPP. ‘Ik was als kind gefascineerd door alles wat ongewoon was. (lachend) Als ik geschiedenisboeken las, vond ik het bijvoorbeeld zeer intrigerend waarom mensen elkaar om de meest bizarre geloofsverschillen de kop in sloegen. Ik las ook veel over het creationisme. Toen ik als eerstejaarsstudent een lezing bijwoonde over de islam, ontspoorde het debat en stond de zaal in rep en roer toen het plots over de evolutietheorie van Darwin ging. Ik was stomverbaasd dat tientallen studenten, sommige herkende ik van in mijn lessen, applaudisseerden voor het creationisme. Ik kon mijn oren niet geloven en stelde enkele kritische vragen. Na afloop vroeg iemand me om lid te worden van SKEPP. De rest is geschiedenis.’

Er is veel kwakzalverij in de wereld. Wordt een student in de geneeskunde daarop voorbereid?

Wietse Wiels: Nauwelijks. Het zijn vooral patiënten die ons daarmee confronteren. Ze zijn soms zo wanhopig of zo goedgelovig dat ze veel geld uitgeven aan totaal nutteloze behandelingen. Er zijn patiënten die hun huis verkocht hebben om een alternatieve behandeling bij een buitenlandse charlatan te betalen.

Kunt u daar een voorbeeld van geven?

Wiels: Enkele jaren geleden trokken heel wat Vlamingen naar Duitsland voor alternatieve kankerbehandelingen. Ook Rusland en China zijn populaire bestemmingen. Meestal gaat het om boerenbedrog en het misbruik van kwetsbare mensen. In ons land is twee jaar geleden een osteopaat veroordeeld voor de dood van een jong meisje met tbc. Hij bleef haar ‘alternatief’ behandelen terwijl tuberculose met de juiste therapie vrij goed te genezen is. Hij kreeg overigens een bescheiden geldboete en kon snel weer aan het werk.

Iedereen kan bij SKEPP terecht om vragen te stellen over bijvoorbeeld een geneesmiddel of een nieuwe therapie. Gebeurt dat vaak?

Wiels: Elke dag en niet alleen over gezondheid, al is dat wel het meest populaire thema. De laatste jaren krijgen we opvallend meer vragen over zogenaamde mental, life- of burn-outcoaches. Het gaat vaak over zweverige toestanden waarvan je niet goed kunt inschatten of het wel of niet waardevol is. Een goed gesprek met een coach kan geen kwaad, maar ook daar zien we steeds meer charlatans opduiken die zonder enige opleiding, of met een heel obscure opleiding, hun patiënten van alles wijsmaken. Dat is niet zonder gevaar. De overheid zou aan kwaliteitscontrole moeten doen in deze snel groeiende sector. Die is er nu bijna niet.

Waarom wordt een jonge dokter voorzitter van SKEPP?

Wiels: In het bestuur leefde al een hele tijd het idee om te verjongen. Dat mag geen doel op zich zijn, maar om het cru te zeggen: SKEPP werd dertig jaar geleden opgericht en de eerste generatie heeft ondertussen een zekere leeftijd bereikt of is inmiddels gestorven. We leven in een nieuwe en snel veranderende wereld, zeker als het gaat om misinformatie. Als vandaag iemand een vraag stelt over een vaccin, dan kunnen we niet drie weken later met een antwoord komen, ook al is dat stevig beargumenteerd en onderbouwd. We moeten korter op de bal spelen.

Hoe relevant is SKEPP nog?

Wiels: We zijn actueler dan ooit. Alternatieve therapieën en complottheorieën zijn van alle tijden, maar ze werden vaak niet als zodanig beschouwd. Nu staan ze in het middelpunt van de belangstelling, onder meer door de covidcrisis.

Onlangs zei Rakoen Maertens, die aan de universiteit van Oxford fake news onderzoekt, in Knack dat het geen zin heeft om misinformatie te weerleggen. Je moet de aanhangers wél wijzen op de mechanismen achter een vals feit of een complot.

Wiels: Daar ben ik het deels mee eens. Echte feiten maken op sommige mensen nauwelijks nog indruk. Die zijn als het ware verloren voor de waarheid. Maar daarrond cirkelt een grote groep twijfelaars. Onderzoek toont overigens aan dat voor veel van die mensen ‘debunken’ of punt voor punt ontkrachten wel degelijk effectief is. Dus díé mensen moeten we proberen te overtuigen, ook door ze te tonen hoe betrouwbaar of onbetrouwbaar informatie soms kan zijn, welke psychologische mechanismen een rol spelen, enzovoort. Ik pleit daarom voor een vak burgerzin in het onderwijs. Daar kunnen jongeren leren hoe ze kritisch moeten denken. Dat kan heel breed gaan: van het misleidende karakter van sommige reclames, over extreme politieke stellingen tot oplichting op het internet en complottheorieën.

Uw voorgangers waren bekend voor hun strijd tegen homeopathie. Wat zijn voor u de grootste uitdagingen?

Wiels: We zien dat de populariteit van homeopathie taant, al blijft de industrie helaas goed voor miljarden euro’s per jaar. Het misbruik door alternatieve geneeskunde blijft een aandachtspunt. Maar ook in de zogenaamde reguliere geneeskunde gebeuren er fratsen. Ik vind dat artsen soms te snel meegaan in allerlei hypes of dat ze te snel een alternatief geneesmiddel gebruiken. Dat gebeurde onlangs met een malariamiddel dat toegediend werd tegen het covidvirus. Dat middel is ook vrij massaal in onze ziekenhuizen gebruikt, terwijl de werkzaamheid tegen covid niet bewezen was. Dat is misschien begrijpelijk in tijden van crisissen, maar ik maan toch aan tot meer voorzichtigheid.

Komen die ‘fratsen’ alleen voor in covidtijden?

Wiels: Nee, in ons land gebeuren er nog te veel onnodige medische onderzoeken of behandelingen. Een voorbeeld daarvan is het gebruik van maagzuurremmers. Ook gebeuren er veel screenings van bepaalde kankers die niet nuttig zijn.

SKEPP strijdt tegen pseudowetenschappen, maar heeft het ook over ‘bad science’ of ’twijfelachtige wetenschap’. Wat bedoelt u daarmee?

Wiels: Het wordt ook weleens ‘spin- of gepolitiseerde wetenschap’ genoemd. Het gaat dan over de resultaten van wetenschappelijke onderzoeken. Onderzoekers geven te snel een soort spin aan de eerste resultaten van een onderzoek.

Ze stellen de resultaten een beetje mooier voor dan ze in werkelijkheid zijn. Soms is dat ingegeven door de meedogenloze concurrentie in het wetenschappelijk onderzoek. Daarna gaan de communicatiediensten van de universiteit of onderzoeksinstelling aan het werk en die geven er opnieuw een draai aan. Voordat je het weet, staat er in een krant een artikel met de vette kop: ‘VUB bereikt doorbraak in kankeronderzoek’. Je mag niet vergeten dat enkele dagen later lezers van die krant met dat artikel in de wachtzaal zitten en mirakels van ons verwachten. Dan moet je aan die mensen uitleggen dat het gaat over een onderzoek met drie muizen.

Het lijkt erop dat er nooit eerder zoveel complottheorieën de ronde deden.

Wiels: Fake news is van alle tijden. Er zijn kleitabletten gevonden in Mesopotamië uit 4000 voor Christus waarin een krijger beweert dat hij duizenden soldaten een kopje kleiner heeft gemaakt. We weten ondertussen dat dat verhaal niet met de waarheid strookt. Tijdens de middeleeuwse pestepidemies werden de Joden beschuldigd van het vergiftigen van waterputten, ook dat is fake news. Moedwillig verkeerde informatie verspreiden, dat is er altijd geweest.

Enkele jaren gelden was er paniek toen bleek dat het databedrijf Cambridge Analytica op massale schaal mensen had misleid en verkiezingen beïnvloed. Ondertussen heeft onderbouwd psychologisch onderzoek dat genuanceerd. Wat blijkt? Mensen laten zich gelukkig niet zo snel in de maling nemen. Ook propaganda werkt minder indringend dan gevreesd. Gevaarlijker wordt het als mensen een soort buikgevoel krijgen over iets en dat ze daarna met een tunnelvisie op zoek gaan naar informatie die dat gevoel bevestigt. Tegenwoordig gaat dat dankzij het internet natuurlijk veel makkelijker dan vroeger.

Moeten de media antivaxers en andere complotdenkers aan het woord laten? Er was veel kritiek op een uitzending van De Zevende Dag waar antivaxer Hilde De Smet in debat ging met epidemioloog Pierre Van Damme.

Wiels: Ik ben een extremist van de vrije mening en tegen alle verplichtingen en verboden. Geweld is voor mij de grens die niet mag worden overschreden. In dit geval twijfel ik. Die antivaxers gebruiken allerlei misleidende en verstorende debattechnieken, zoals het ‘flooden’ of overspoelen van een debat met allerlei feiten, grafieken, cijfers en groteske claims die in een korte tijdspanne nauwelijks te controleren zijn. Hun uitspraken kunnen sommige kijkers doen twijfelen aan het nut van vaccins en dus kan die onzin tot overlijdens leiden. Als je zulke lui uitnodigt, moet je je bewust zijn van dat gevaar. Misschien kun je zo’n debat beter organiseren in een academische setting dan in de tv-studio. Daar is meer ruimte om in de diepte te gaan.

Zijn er nog altijd mensen die denken dat ze in aanmerking komen voor de 25.000 euro van de zogenaamde Sisyphusprijs?

Wiels: Niet elke dag, maar toch geregeld. Dat geld staat nog altijd op een geblokkeerde derdenrekening en wie kan bewijzen dat hij of zij paranormale gaven heeft, krijgt dat bedrag. Wij zijn er gerust in dat we het geld nooit zullen moeten uitkeren, maar we blijven bereid om met wetenschappelijke argumenten in debat te gaan.

Het nieuwe achtkoppige bestuur van SKEPP lijkt met zeven witte mannen en een vrouw niet echt divers.

Wiels: SKEPP werd 32 jaar geleden opgericht door enkele mannelijke academici. Dat werkt nog na. Maar we zijn er ons wel van bewust dat de tijden veranderd zijn en dat we moeten streven naar een betere afspiegeling van de samenleving. Op het niveau van onze 2000 leden is dat al meer het geval.