‘Wie polarisatie wil tegenwerken, moet zich met het midden bezig houden, niet met de uitersten’

‘Polarisatie is een lelijk beest, omdat het niet naar oplossingen streeft maar de tegenstellingen precies wil aanscherpen’, schrijft Jan De Zutter.

De afgelopen dagen werd er weer heftig gediscussieerd over de toenemende polarisatie in de samenleving. Borgerhout zat geklemd tussen extremen naar aanleiding van al dan niet massaal, dan wel relatief onbeduidend geweld tegen de politie, op de spits gedreven door uitspraken die deden uitschijnen dat het Antwerpse district bevolkt wordt door lieden die lijken op de terroristen van Barcelona. We kregen ook een onderzoek voorgeschoteld waaruit blijkt dat in kledingsmaken gediscrimineerd wordt, een conclusie die volgens de ene wetenschappelijk onderbouwd is, maar volgens de andere net niet, omwille van de etnische afkomst van de onderzoekster. Het boek ‘Zwijg allochtoon’ van Rachida Lambaret was dan weer een relletje waard met staatssecretaris Zuhal Demir die de auteur verweet een raciste te zijn. Volgens Tom Naegels in De standaard hebben ‘de twee polen in het debat, de rechts-nationalisten en de linkse activisten elkaar compleet klem gezet. Ze hebben elk een theorie die de schuld bij de ander legt. En ze hebben geen interesse om het over de prioriteiten van de tegenpartij te hebben.’

Daarover gaat polarisatie nu net. Polarisatie is een lelijk beest, omdat het niet naar oplossingen streeft maar de tegenstellingen precies wil aanscherpen. Gepolariseerde discussies hebben nooit de bedoeling ‘de ander’ te overtuigen, wel integendeel. Het mechanisme wordt uitstekend uitgelegd in het vorig jaar verschenen boek van de Nederlandse filosoof Bart Brandsma, ‘Polarisatie: inzicht in de dynamiek van wij-zij denken’. Polarisatie gaat over de extreme tegenstelling tussen wereldbeelden, over wie we zijn en wat onze vermeende identiteit is. Dat verklaart waarom de identiteitspolitiek zo’n belangrijke rol speelt in die discussies. Wij zijn anders dan zij, en hoe zij zijn, is verwerpelijk.

Polarisatie gaat ook zelden over feiten, maar over abstracte constructen, over de verbeelde werkelijkheid, net zoals trouwens identiteit over een verbeelde werkelijkheid gaat. Het gaat eerder over hoe mensen vinden dat de wereld er zou moeten uitzien, dan over hoe ze er in werkelijkheid uit ziet. In die verbeelde werkelijkheid bevindt de diverse, multiculturele vrijheid-blijheid samenleving zich lijnrecht tegenover de etnisch, monocultureel zuivere samenleving. Het kan ook gaan over de ‘neoliberale’ samenleving die recht tegenover de ‘cultuurmarxistische’ samenleving staat, zoals sommigen recent beweerden.

Polarisatie wordt aan beide uiteinden van het spectrum aangestookt door wat Brandsma de pushers noemt, vaak charismatische figuren met vrij extreme wereldbeelden waarin ‘de ander’ eigenlijk geen plaats heeft. Die aanstokers wijzen voortdurend de vinger naar de ‘andere kant’, naar ‘zij’, maar zijn geenszins geïnteresseerd om die andere kant met argumenten te overtuigen of zelfs tot compromissen te komen. Ze zijn er enkel op uit ‘volgelingen’ te verzamelen en hun wereldbeeld zo een maatschappelijk draagvlak te geven. Het zijn vooral de volgelingen die de polarisatie op de spits drijven: de rechtse trollen en uiterst linkse brulboeien op het internet die elkaar de huid volschelden en elkaar naar de verdoemenis wensen.

Om het vuur van de polarisatie brandend te houden, is er uiteraard brandstof nodig: een boerkini hier, een geradicaliseerde kleuter daar of een nazi-vlag hier en een brutaal politieoptreden daar…

Tussen die twee uitersten situeert zich het maatschappelijke midden, het echte ‘wij’, de mensen die gewoon met elkaar willen samenleven, soms mensen die gewoon onverschillig staan ten opzichte van de extreme standpunten of mensen die omwille van hun beroep een middenpositie moeten innemen, zoals leraars, rechters, politiemensen. In dat polarisatiedebat willen de aanstokers een zo groot mogelijke deel van de koek van die middengroep veroveren. Zij verlangen van de middengroep dat ze kamp kiest en zich aansluit bij de groeiende groep volgelingen.

In die situatie bevinden we ons vandaag. Steeds grotere delen van de middengroep worden opgevreten door de gepolariseerde uitersten. De extremen worden groter, ten koste van het midden. Als de middengroep helemaal leeggevreten is én dus iedereen verplicht wordt om kamp te kiezen, eindigt het in een burgeroorlog. Dan ben je een verrader als je niet kiest. Zo ver zijn we gelukkig nog niet, hoewel de uitersten graag laten uitschijnen dat het dat is wat er in werkelijkheid aan de gang is: een oorlog.

Debat als brandstof

De debatten hierover in de pers brengen weinig zoden aan de dijk. Vooreerst omdat debat niet tot oplossingen leidt, maar enkel brandstof levert. Dialoog levert oplossingen. De media zijn structureel ongeschikt om een dialoog te bewerkstelligen, zij kennen enkel het debat: woord en wederwoord of het dubbelinterview: telkens twee extreme stellingen tegenover elkaar. Dat is de gedroomde setting voor polarisatie.

De uitdaging waar we voor staan, is de versterking van het midden, die maatschappelijke ruimte waar mensen willen samenleven, zonder ons te laten verleiden tot het discours van de extremen. Die uitdaging is groot, want de extremen zullen zich als een duivel in een wijwatervat keren. Wie het centrum versterkt, bedreigt immers de extreme wereldbeelden en identiteiten langs beide uitersten. De bemiddelaars en verzoeners lopen het grootste risico, want zij krijgen steevast het verwijt te veel begrip te hebben voor de stelling van de ene, dan wel van de andere. Op het eind van de rit worden zij de zondebokken. En een goede zondebok is voor de extremen in het polarisatiedebat, net zoveel waard als een oplossing dat is voor het centrum.

Dat is ook de reden waarom mensen die beroepsmatig in het midden staan, zoals leraars, ambtenaren, rechters of politiemensen, vaak de schuld krijgen van polarisatie, denk maar aan de wereldvreemde rechters. Daarom werkt een poging om de extremen te verzoenen vaak contraproductief. Wie polarisatie wil tegenwerken moet zich met het midden bezig houden, niet met de uitersten.