Worden wolven en beren vogelvrij in Europa?

Wolven en beren beleven een revival in Europa. Maar nu lijkt de Europese Commissie zich op te maken om de bescherming van wolven en beren terug te schroeven.

‘Vlaams koppel aangevallen door orka’s voor kust van Spanje: vrouw raakt zwaargewond.’ Deze misselijkmakende kop stond op 26 augustus boven een krantenbericht over een incident met orka’s. Enkele dieren hadden een tijdje tegen vooral de onderkant van de zeilboot van het koppel geschuurd. Ze hadden het Vlaamse koppel dus helemaal niet aangevallen. De vrouw raakte ook niet zwaargewond door de orka’s. Bij het wegslepen van de gehavende boot naar een haven raakte ze wel met haar hand gekneld tussen de boot en de sleeplijn. Ze moest daarvoor in een ziekenhuis verzorgd worden.

De Vlaamse walvisbiologe Els Vermeulen reageert verbolgen op de teneur van de verslaggeving: ‘Ik begrijp dat dit soort interacties met orka’s op zee angstaanjagend kunnen zijn. Maar het is van het grootste belang dat ze in de juiste context worden geplaatst om te vermijden dat de dieren weer geviseerd worden. De orka is een bedreigde diersoort, die maximaal beschermd moet blijven.’

De juiste context is dat orka’s geen mensen aanvallen. Wij mensen zijn landdieren die zich met technische hulpmiddelen in de zeebiotoop van orka’s begeven. We kunnen niet verwachten dat orka’s systematisch blijven doen alsof wij er niet zijn. Duikers hebben trouwens vastgesteld dat ze onderwater probleemloos contact kunnen maken met orka’s, zonder dat ze aangevallen worden.

Orka’s met vrije tijd

Orka’s zijn intelligente, nieuwsgierige en speelse dieren. De interacties met schepen voor de kust van Spanje en Portugal worden meestal geïnitieerd door jonge dieren: tieners die zich wat lijken te willen amuseren. De groep orka’s in het betrokken gebied telt amper veertig exemplaren – wereldwijd zouden er nog zo’n 50.000 zijn.

Het is bekend dat orka’s nieuwe gedragingen snel van elkaar kunnen leren, ook als ze louter ter vermaak fungeren. In West-Canada heeft een orkagroep de gewoonte aangekweekt om met dode zalmen op hun kop voor soortgenoten te paraderen, zonder dat er enige nuttige functie voor het bizarre gedrag bekend is.

Sinds juli 2020 zijn er voor de Spaanse en Portugese kust een zevenhonderdtal interacties tussen orka’s en schepen gerapporteerd. In een vijfde ervan werd het schip beschadigd. Dikwijls spelen orka’s met het lange balansroer onder aan een zeilboot. Het is niet uitgesloten dat ze het gebruiken om zich te ‘krabben’ en zo parasieten van hun huid te verwijderen. Wetenschappers zijn druk in de weer om manieren te zoeken om de probleemsituaties met orka’s te beperken.

De stijgende incidentie van de aanvallen zou een gevolg kunnen zijn van de toename van het aantal tonijnen in het gebied – ­tonijnen zijn de belangrijkste prooi van de plaatselijke orka’s. Doordat er meer prooien zijn, hebben orka’s meer vrije tijd om andere dingen te doen dan wat puur nuttig is. Ook mensen hebben meer vrije tijd, die ze onder meer gebruiken voor orka­toerisme. De meesten zijn erg onder de indruk van een bezoek aan orka’s.

Bescheiden wolvenpopulaties

Vooralsnog zijn er geen indicaties dat officiële instanties willen tornen aan de beschermde status van de orka. Maar met beschermde landdieren is het een ander verhaal. De Europese Commissie lijkt van plan om de absolute bescherming van wolven en beren op te heffen. Beide soorten zijn in Europa aan een revival ­bezig, nadat ze zo goed als uitgestorven waren geweest na ­eeuwen van meedogenloze verdelging. Hun aantallen nemen toe, al blijven de cijfers bescheiden. Het aantal wolven in ­Europa wordt op 20.000 geraamd, het aantal beren op 17.000.

In Vlaanderen zou er momenteel een vijftal wolven verblijven. In Wallonië zijn er drie kleine roedels. In Nederland leven negen roedels met in totaal een vijftigtal dieren. Het zijn lage aantallen, maar toch blijft de wolf grote commotie veroorzaken, zeker in Nederland, waar onlangs een kind omver werd gelopen door een wolf, waarschijnlijk per ongeluk. Sommigen houden halsstarrig vol dat de wolf het kind gebeten heeft. Een landbouwer raakte gewond toen hij met een hooivork een wolf te lijf ging die in een van zijn stallen was gesukkeld. Dat was een dier dat in paniek uit een penibele situatie probeerde te ontsnappen. Meestal gaan wolven mensen uit de weg, uit veiligheidsoverwegingen.

Maar bij elk incident schreeuwen vooral jagers en landbouwers moord en brand en eisen ze maatregelen om de ‘exploderende’ populatie aan banden te mogen leggen. Het gebeurt ook elders in Europa. Zweden en Zwitserland tarten al enkele jaren de regelgeving ter bescherming van bedreigde diersoorten door, tegen alle wettelijke principes in, jacht op wolven (en in Zweden ook beren) mogelijk te maken. De Zwitserse autoriteiten verkopen het als een ‘preventieve regulatiemaatregel’ om schapen te beschermen. Het Zwitserse parlement stelde dat het op termijn liefst 70 procent van de Zwitserse wolvenpopulatie (zo’n 300 dieren groot) wil liquideren.

Een eerste afschotronde in Zwitserland liep van 1 december 2023 tot 31 januari 2024. Enkele tientallen wolven werden gedood – geen enkel dier had schapenvlees in zijn maag. Sinds 1 september 2024 mag er weer vijf maanden op wolven gejaagd worden. Er moet wel een vergunning voor worden aangevraagd. Het effect van wolven op het schapenbestand is relatief bescheiden: amper 6 procent van de sterfte van schapen in Zwitserland (slachten door de mens niet inbegrepen) is aan wolven te wijten. Voor de rest gaat het om aanvallen door honden, verkeersslachtoffers of virale infecties.

Het blauwtongvirus, dat profiteert van de klimaatopwarming omdat de mugjes die het overdragen in een warmer klimaat gemakkelijker overleven, vormt een veel groter probleem voor schapenhouders dan de wolf ooit zal zijn. In Nederland doodde het virus op het hoogtepunt van de epidemie tussen 1500 en 1800 schapen per dag! Het veroorzaakt amper maatschappelijke commotie.

‘Wolf en mens lijken op een bepaalde manier wel voor elkaar gemaakt’

Kamperen met beren

Ook in Zweden lijkt de wolf weer vogelvrij. In 2023 werden er 75 geschoten – de totale populatie telt zo’n 460 dieren. Zweden liet ook toe dat er vanaf eind augustus 2024 bijna 500 beren worden geschoten. De Zweedse berenpopulatie wordt op 2500 exemplaren geraamd, een vijfde zou dus geliquideerd mogen worden. Zweedse jagers zijn er zo happig op om een beer neer te kunnen leggen dat er na een kleine week al 420 waren gedood. Vorig jaar werden in Zweden meer dan 700 beren geschoten. Een weidelijke jacht kun je het niet noemen, want veel jagers lokken beren met voedsel naar plekken waar ze gemakkelijk te schieten zijn. Het Zweedse voorbeeld inspireert andere landen. Roemenië kondigde aan nog dit jaar 500 beren te willen doden.

Ook beren lijden onder stigmatisering door berenhaters, die alle middelen gebruiken om de dieren in diskrediet te brengen. Er zijn her en der in Europa inderdaad incidenten geweest met beren die mensen aanvielen, soms met dodelijke afloop. Die zijn deels een gevolg van de toename van de berenpopulatie, maar ook van avontuurlijk toerisme waarbij mensen steeds meer in berenbiotopen vertoeven. Je kunt dan pech hebben en per ongeluk op bijvoorbeeld een berin met jongen botsen. Zoals je ook pech kunt hebben en door koeien gedood kunt worden – onlangs overleed een Nederlandse wandelaar (met hond), nadat hij in een weide door koeien was aangevallen.

In 2020 werd een Nederlandse kampeerder op Spitsbergen door een ijsbeer gedood. Het dier werd kort daarna dood­geschoten. De contacten tussen ijsberen en mensen nemen er toe, vooral als gevolg van het toenemende toerisme én de klimaat­opwarming, die maakt dat ijsberen steeds minder ijs ter beschikking hebben en meer op land moeten gaan jagen.

Wolven en mensen hebben altijd dicht bij elkaar geleefd. De hond van de mens is uit de wolf ontstaan – de twee behoren officieel trouwens nog altijd tot dezelfde soort. De domesticatie van de hond zou deels een proces geweest zijn van mensen die wolvenwelpen uit hun holen meenamen om ze groot te brengen, maar ook van een soort natuurlijke interactie tussen wolven en jagende mensen, waarbij beide van elkaars capaciteiten profiteerden.

Roodkapje zonder wolf

Later is de wolf echter als een voedselconcurrent en een gevaar geprofileerd geraakt. Sprookjes als Roodkapje hebben hem met een haast onuitroeibaar negatief imago van menseneter opgezadeld. Een recent verslag van de Europese Commissie concludeerde echter dat er sinds de heropleving van de wolvenpopulatie veertig jaar geleden in Europa ‘geen enkele fatale verwonding van mensen door wolven’ is geregistreerd.

Er circuleren wel verhalen van aanvallen door wolven. Dikwijls gaat het om incidenten met honden. Met DNA uit het speeksel in een bijtwond kan het onderscheid ­tussen hond en wolf gemaakt worden. De techniek werd gebruikt om een geval in Frankrijk uit te klaren, waarbij een man in het ziekenhuis behandeld moest worden nadat hij zogezegd door een wolf was aangevallen. Finaal viel hij door de mand en moest hij toegeven dat hij was gebeten door de hond van de buren. Maar omdat die bang waren dat hun hond daarom afgemaakt zou worden, hadden ze hem gevraagd de schuld bij een wolf te leggen. Die versie blijft hardnekkig circuleren.

Cultuuroorlog

In 2022 beging een wolf in Duitsland de stommiteit om een pony van Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen te doden – het dier stond in een weide die niet wolfwerend was omheind. Ondanks het feit dat enquêtes in Europa uitwijzen dat 70 procent van de bevolking voor de blijvende bescherming van wolven is, beginnen autoriteiten toch te knagen aan hun beschermingsstatus. Zelfs de meerderheid van Zwitsers en Zweden sprak zich tegen wolvenjacht uit.

Wolven en beren staan op de zogenaamde appendix II van de Conventie van Bern voor de bescherming van fauna en flora, waardoor ze ‘streng beschermd’ zijn – er zijn wel uitzonderingsmaatregelen voor ‘probleemgevallen’. Hun bescherming is verankerd in de Europese Habitatrichtlijn. De Bern-conventie heeft ook een appendix III, die een bescheidener bescherming impliceert. Er wordt nu voor gelobbyd om wolven en beren naar appendix III te verplaatsen.

De instanties die toezien op de naleving van de regels van de Conventie hebben nog niet gereageerd op de demarches van Zweden en Zwitserland om beren en wolven te laten bejagen – Zwitserland is geen lid van de Europese Unie, maar heeft de Conventie van Bern wel ondertekend. De volgende vergadering van de Conventie is voorzien voor december. Verwacht wordt dat er dan over de kwestie zal worden gedebatteerd.

In 2025 is ook de Europese Habitatrichtlijn in principe aan herziening toe. Gevreesd wordt dat er ook dan pogingen ondernomen zullen worden om de beschermde status van wolven en beren af te zwakken. De tendens tot verrechtsing van de politieke besluitvorming in grote delen van Europa werkt niet in het voordeel van wolven en beren. Vooral wolven zijn een opvallend aspect van de ‘cultuuroorlog’ tussen links en rechts geworden. De desinformatie die constant over de dieren gespuid wordt, past in dat natuuronvriendelijke plaatje. De verdraagzaamheid voor wie en wat ‘anders’ is, staat onder druk.

Nochtans waarschuwen wetenschappers, die in het gepolariseerde debat over predatoren steeds minder gehoor vinden, ervoor dat zowel wolven als beren nog niet uit de gevarenzone zijn. Hun populaties blijven fragiel. Ze wijzen er ook op dat predatoren een belangrijke rol in een goed functionerend ecosysteem spelen. Ze kunnen prooipopulaties, zoals reeën en everzwijnen, onder controle houden. Ze kunnen de verspreiding van ziektes tegengaan door verzwakte prooien te pakken. Ze kunnen een rol spelen in de strijd tegen de klimaatopwarming, want robuuste ecosystemen zijn ecosystemen die meer CO₂ uit circulatie halen en opslaan. Bovendien kunnen de dieren de basis vormen van een bloeiend ecotoerisme, zodat ze economisch niet altijd een schadepost zijn.

Finaal blijft er de belangrijke ethische kwestie dat ook enigmatische dieren het recht hebben er te zijn, tot spijt van wie het benijdt.