De beelden van een eenzame Autographa gamma die in 2016 op het EK de tranen van een geblesseerde Cristiano Ronaldo wegzuigt, gingen de wereld rond. Bioloog Menno Schilthuizen legt uit hoe het zover is kunnen komen.
Wanneer de natuur naar de stad gaat, neemt de evolutie een aparte wending. Steden dwingen dieren om te evolueren aan een snelheid die zelfs Charles Darwin niet voor mogelijk hield. Evolutionair bioloog Menno Schilthuizen geeft ons in het wonderlijke boek ‘Darwin in de stad’ op onderhoudende wijze een inkijk in hoe fauna en flora zich aan de stad proberen aan te passen. Welkom in een nieuw hoofdstuk in de evolutie van het leven op aarde. Een fragment:
***
Ieder jaar herdenkt men in New York de slachtoffers van de terroristische aanslagen van 11 september met een Tribute in Light. Achtentachtig xenonlampen van elk 8000 Watt stralen hun lichtbundels recht omhoog waar ze in de nachtelijke hemel twee doorzichtig-lichtblauwe pilaren van licht creëren die hoog uittorenen boven het permanente littekenweefsel in dit deel van Manhattan. Het schouwspel is een indrukwekkende herinnering aan het lijden dat op die noodlottige dag in 2001 werd veroorzaakt. De bedenker van de installatie, wijlen Michael James Ahern, zei er ooit over: ‘Het wekt bij de toeschouwer een heel mengsel aan gevoelens en herinneringen op, en aspiraties die vrij zijn van conflict of lijden.’
En toch, zoals bij bijna iedere grote onderneming van de mens, richt zelfs zo’n schijnbaar puur en hemels schouwspel onbedoeld verwoesting aan. Want ieder jaar worden enkele tienduizenden ’s nachts voorbijtrekkende zangvogeltjes gevangen in deze kooi van licht. Het midden van september is het hoogtepunt van de najaarstrek en het zuidelijke puntje van Manhattan is een geografische trechter waar alle zuidwaarts gerichte routes van vele soorten zangertjes samenkomen. En elke elfde september wordt de herdenkingsbijeenkomst dan ook opgeschrikt door wolken van verwarde vogeltjes die in paniek van lichtbundel naar lichtbundel fladderen in een kakofonie van paniekgetjilp. Vrijwilligers van de Amerikaanse vogelbescherming zijn ter plekke om zich over de uitgeputte Amerikaanse roodstaarten, ovenvogels, bonte zangers en brilparulazangers te ontfermen, en de technici te vertellen wanneer het tijd wordt om de lichten eventjes uit te doen om de vogels de kans te geven zich te heroriënteren en hun zuidelijke trek voort te zetten. Niettemin leidt de lichtshow ongetwijfeld tot vele sterfgevallen onder de vogels of op zijn minst tot extra stress en uitputting op een tocht die toch al een zware beproeving is.
De tranen van Cristiano Ronaldo
Een net zo reusachtig, maar emotioneel totaal niet vergelijkbaar geval van lichtvervuiling met effecten op de migratie van dieren was de finale van het UEFA Europees kampioenschap in 2016. De voetbalwedstrijd tussen de finalisten Frankrijk en Portugal zou plaatsvinden in het reusachtige Stade de France in Parijs, op de warme zomeravond van 10 juli 2016. De avond tevoren had het personeel uit veiligheidsoverwegingen de stadionverlichting aangelaten. Aangetrokken door de enorme lampen landden duizenden en nog eens duizenden nachtvlinders, voornamelijk gamma-uilen, Autographa gamma (zo genaamd vanwege de helderwitte γ op zijn donkergrijs gespikkelde voorvleugels) in het lege, kuipvormige stadion.
De gamma-uil is een trekvlinder. Ieder voorjaar trekken honderden miljoenen noordwaarts vanuit Zuid-Europa, vliegend op een hoogte van enkele honderden meters boven de grond, om gebruik te maken van de latere groeispurt van kool en aardappelvelden in het noorden van Europa. In sommige jaren zijn er boven Noord en Midden-Europa bovendien nog extra trekbewegingen en één van zulke groepen was die nacht kennelijk en masse aangelokt door de stadionverlichting. Duizenden vlinders werden op slag gedood door de hitte van de lampen, maar de resterende vlinders kwamen uiteindelijk, verblind en verward, in het gras van het speelveld terecht waar ze zich, toen ’s morgens de lampen weer werden uitgedaan, gedurende de gehele dag verborgen hielden.
Toen viel de avond, 80 000 toeschouwers vulden de tribunes, de verlichting ging weer aan, en alle in het gras duttende vlinders werden weer wakker. De warming-up werd al enigszins verstoord door groeiende wolkjes nachtvlinders die laag over het veld zigzagden en tegen de tijd dat de wedstrijd begon, om negen uur ’s avonds, fladderden er vele duizenden vlinders over het gras tussen de spelers.
Duizenden vlinders werden op slag gedood door de hitte van de lampen, maar de resterende vlinders kwamen uiteindelijk, verblind en verward, in het gras van het speelveld terecht
Foto’s van die avond laten geërgerde UEFA-officials zien die bij elkaar vlindertjes van de blauwe pakken afplukken, televisiecamera’s met lenzen vol vlinders of hele klonten van de diertjes op de doelpalen, mannen die wanhopig met stofzuigers proberen de lijnen op het veld zichtbaar te houden en het hoogtepunt, een huilende Cristiano Ronaldo met een knieblessure op het gras, terwijl een eenzame Autographa gamma zijn tranen wegzuigt.
Eindigen als kortstondig rookwolkje
De wolken vogels gevangen in de Tribute in Light en de massa’s nachtvlinders die de Euro 2016-finale verstoorden zijn slechts twee opvallende voorbeelden van nachtdieren die worden aangetrokken door kunstlicht. Op kleinere schaal gebeurt hetzelfde overal en altijd wanneer iemand met een kaars, olie of gloeilamp, ledverlichting, tl-buis of welk soort verlichting dan ook de nachtelijke duisternis probeert te verdrijven. Zolang mensen dit al doen heeft dit als onbedoeld bijeffect gehad dat het gedrag en de biologische klok van nachtdieren en zelfs planten ermee verstoord werden.
Nachtvlinders en andere ’s nachts actieve insecten zijn natuurlijk de best bekende voorbeelden van dieren die door kunstlicht confuus raken. Steek op een warme zomeravond een kaars aan op je balkon en van alle kanten komen insecten aanvliegen, draaien cirkeltjes om de vlam, schroeien hun vleugels en maken uiteindelijk een kamikazeduik in het kokendhete kaarsvet. Wetenschappers begrijpen nog steeds niet precies waarom ze dit doen.
Steek op een warme zomeravond een kaars aan op je balkon en van alle kanten komen insecten aanvliegen, draaien cirkeltjes om de vlam, schroeien hun vleugels en maken uiteindelijk een kamikazeduik in het kokendhete kaarsvet. Wetenschappers begrijpen nog steeds niet precies waarom ze dit doen.
Gedurende de miljoenen jaren van insectenevolutie was er uiteraard geen kunstlicht, dus de aantrekking die het op insecten uitoefent moet een soort bijwerking zijn van een oergedrag dat normaal gesproken door natuurlijk licht in gang wordt gezet. Een populaire theorie is dat insecten die ’s nachts vliegen de maan en sterren als navigatiebaken gebruiken. Aangezien die hemellichamen ver weg staan lijken hun posities voor een vliegend insect stationair en kunnen ze dus een rechte koers aanhouden door een vaste hoek met de maan of een heldere ster te hanteren. De eerste insecten die ’s nachts een fel kunstlicht zagen zullen daarop hebben gereageerd als ware het een hemellichaam. Echter, een kunstmatige lichtbron op aarde staat veel te dichtbij om als een vast baken te gebruiken. En dus, als een insect probeert een vaste hoek te handhaven met een gloeilamp of kaarsvlam, is het gevolg dat hij er in steeds kleiner wordende cirkels omheen gaat vliegen om uiteindelijk te eindigen als kortstondig rookwolkje. In Shakespeares woorden: ‘Thus hath the candle singed the moth.’
Uit: ‘Darwin in de stad, evolutie in de urban jungle’ van Menno Schilthuizen, zopas verschenen bij Uitgeverij Atlas Contact, ISBN 9789045036267.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier