Waarom de verguisde parasiet eerherstel verdient

Wetenschappers maken zich grote zorgen over de teloorgang van de diversiteit aan parasieten. Daardoor kan de balans tussen soorten uit evenwicht raken.

Er leven zo’n vierhonderd soorten wilde bijen en hommels in Vlaanderen. Daarbij zijn er een honderdtal, zoals bloedbijen, wespbijen, viltbijen en koekoekshommels, die parasiteren op andere bijen en hommels. Ze laten hun eitjes door andere soorten grootbrengen, vergelijkbaar met hoe koekoeken hun eieren dumpen in nesten van andere vogels.

Veel bijen en hommels worden ook belaagd door parasieten die teren op hun lichaam. Sluipwespen leggen eitjes in andere soorten, waarna hun larven het lichaam waarin ze zitten van binnenuit verteren voor hun eigen welzijn. Onze bijtjes worden aangevallen door een breed gamma aan profiteurs, zoals blaaskaakjes, rouwzwevers, bijenwolven en waaiertjes: insecten uit diverse families die minstens een deel van hun leven doorbrengen in het lichaam van een onfortuinlijke bij of hommel. De slachtoffers overleven het zelden.

Parasitisme is wijdverspreid in de dieren- en plantenwereld. Al vanaf het ontstaan van het eerste leven op aarde doken er parasieten op – de eerste virussen waren parasieten van oerbacteriën. De eerste complexere parasieten ontstonden zo’n 800 miljoen jaar geleden, hand in hand met de eerste eencellige levensvormen. De ene eencellige ging parasiteren op de andere.

Haarfollikelmijten

Een substantieel deel van het leven op aarde parasiteert dus op ander leven. Voor een goed begrip: de interacties tussen roofdier en prooi of tussen grazer en plant vallen daar niet onder. Als de aanwezigheid van een ‘vreemdeling’ geen negatieve gevolgen heeft voor de ‘geparasiteerde’, spreken we van ‘commensalen’, vrij te vertalen als mee-eters die geen nadeel berokkenen aan hun gastheren/vrouwen. De piepkleine mijten die leven van vetachtige substanties in onze haarfollikels behoren tot die categorie. Er zijn ook symbiotische relaties, die beide partijen voordelen bieden. Een klassiek voorbeeld zijn de bacteriën in onze darm die nodig zijn voor de vertering van ons voedsel, en die zelf in onze darm een veilig onderkomen vinden.

Wetenschappers gaan ervan uit dat er meer dieren van binnenuit worden opgevreten door parasieten dan van buitenaf door roofdieren. Parasiteren is zo’n lucratieve levensstijl gebleken dat je overal parasieten vindt, zelfs op de meest waanzinnige plekken. Er zijn bloedzuigers ontdekt die uitsluitend overleven in de anus van nijlpaarden. In het grootste dier op aarde, de blauwe vinvis, leeft een lintworm die meer dan 30 meter lang kan worden. Een parasitaire pissebed uit de Stille Oceaan vervangt de tong van de vis waarin hij binnendringt en zit zo op de eerste rij om zich te kunnen voeden met wat de vis opneemt.

Sommige met uitsterven bedreigde soorten huisvesten unieke parasieten die bijgevolg ook met uitsterven bedreigd zijn. De uiterst zeldzame Californische condor had zijn exclusieve parasiet, de Californische condorluis. Die is door goedmenende natuurbeschermers door middel van insecticiden de evolutionaire vernieling ingedreven, omdat ze dachten dat hij de overlevingskansen van in gevangenschap gekweekte condors in gevaar zou brengen. Ook de Iberische lynx – mogelijk de zeldzaamste katachtige ter wereld – had zijn eigen luis, die waarschijnlijk uitgeroeid is in kweekprogramma’s.

De mens beschouwt parasitisme doorgaans als een probleem dat moet worden bestreden. Onze geneeskunde was jarenlang vooral een kwestie van strijd tegen parasieten die ziektes veroorzaakten of overdroegen. Land- en tuinbouwers voeren een constant gevecht met diertjes en schimmels om de opbrengst van hun gewassen niet in het gedrang te laten komen. Veel amateurtuiniers gebruiken chemische producten om wat ze zelf niet leuk vinden te liquideren.

Maar stilaan daagt het inzicht dat er met een andere blik naar parasieten moet worden gekeken, een meer ecologisch gerichte blik die het geheel der dingen overschouwt. Steeds meer onderzoek wijst uit dat parasieten een belangrijke regulerende rol hebben in ecosystemen. New Scientist maakte de vergelijking met de uitroeiing van roofdieren en de ongecontroleerde aangroei van prooisoorten die daar het gevolg van is. Parasieten zijn even fundamenteel voor een ecosysteem als roofdieren, stellen wetenschappers. Ze fungeren als lijm die de onderdelen van een ecosysteem samenhoudt.

Minstens 70 procent van de interacties in goed bestudeerde ecosystemen zou zich voordoen tussen parasieten en hun gastsoorten. In 2019 klokte een wereldwijde census af op 45.000 bekende gewervelde diersoorten, die samen de biotoop vormen voor 75.000 bekende parasieten. Onderzoekers gaan er wel van uit dat 90 procent van de parasieten nog niet beschreven is en officieel dus niet bestaat. Parasitisme is mogelijk de succesvolste van alle levensstijlen die de natuur heeft uitgedokterd. Als je de parallel naar de mensheid trekt en ziet hoe wij konden woekeren door op grote schaal aardse hulpbronnen uit te putten, begrijp je waarom ze een succesverhaal zijn.

Toxoplasmose

De vergelijking met de mens legt ook de achilleshiel voor de parasiet bloot: je mag je gastsoorten niet te zwaar belasten, anders komt je eigen overleving in het gedrang. Parasieten halen dus voordeel uit een vorm van evenwicht met hun slachtoffers. Het is de basis voor hun regulerende rol in ecosystemen: ze houden populaties van dieren en planten onder controle, maar ze roeien ze niet uit.

Door grote individuele verschillen in de weerbaarheid van hun slachtoffers maken ze sommige dieren wel zwakker en dus gemakkelijker te pakken door predatoren. Wolven zouden minder gemakkelijk herten en everzwijnen kunnen verschalken als een aantal van hen niet op zijn minst licht zou lijden onder de aanwezigheid van parasieten.

Een recente studie in Communications Biology toont aan dat de eencellige parasiet die de ziekte toxoplasmose veroorzaakt (ook bij de mens), een sturende rol kan spelen in het gedrag van wolven. De parasiet kan zich alleen seksueel vermenigvuldigen in het lichaam van een kat die een besmette muis of vogel at. De parasiet verandert het gedrag van een muis, waardoor ze meer exploratief en minder bang wordt, en dus gemakkelijker door een kat kan worden gevangen. Hij is minder gevaarlijk voor hondachtigen, maar wolven in Noord-Amerika kunnen hem binnenkrijgen door contact met poema’s (of hun uitwerpselen), die er als katachtige wel vatbaar voor zijn.

Onderzoek van de wolvenpopulatie in het Yellowstone National Park wees uit dat met de parasiet besmette wolven meer dan gemiddeld hun familie verlaten om een eigen roedel te beginnen. Het zijn bij uitstek dieren die leider van een roedel worden en dus een voorkeursbehandeling bij de voortplanting krijgen. De gedragsverandering die prooien van katachtigen gemakkelijker te pakken maakt, speelt dus ook een rol in het gedrag van een soort die buiten de parasitaire cyclus valt. De invloed manifesteert zich waarschijnlijk via het stimuleren van courante boodschappermoleculen in de hersenen.

De toxoplasmoseparasiet is een van de vele die meerdere gastsoorten nodig heeft om tot ontwikkeling te komen. Het kan erg ingewikkeld worden. De eitjes van een Amerikaanse mariene zuigworm komen pas tot ontwikkeling als ze worden opgegeten door een zeeslak. In de slak worden larven geboren, die na verloop van tijd haar lichaam verlaten en op zoek gaan naar een tandkarpertje, waarin ze via de kieuwen binnendringen. Ze banen zich er langzaam een weg naar de hersenen, waar ze een chemische stof afgeven die maakt dat het visje zich roekelozer gaat gedragen, met veel gespartel aan het wateroppervlak. Zo wordt het gemakkelijker opgemerkt en opgegeten door een visetende vogel. In de darm van de vogel wordt de worm volwassen en legt hij eitjes die uitgescheiden worden en de cyclus herbeginnen als ze door de juiste slak worden opgegeten.

Zombiemieren

Zo reguleren parasieten met een complexe levensstijl de balans tussen soorten in een biotoop. Daarbij lokken ze geregeld gedragsveranderingen uit om slachtoffers kwetsbaar te maken. Leverbotten manipuleren miertjes zo dat ze ostentatief boven op een grasspriet gaan zitten, waar ze gemakkelijk door schapen of andere grazers worden geconsumeerd om de cyclus voor de parasiet rond te maken.

Ook schimmels doen dat – een inzicht dat is toegepast in een videogame uit 2013 die nu vertaald is in een televisieserie: The Last of Us. De verhaallijn is dat een algemene schimmel die van mieren zombies maakt door zich in hun hersenen te nestelen, erin slaagt zich aan de mens aan te passen en een ravage in onze wereld aanricht. Schimmels kunnen woekeren, maar ze hebben meestal temperaturen lager dan 36 graden nodig om tot ontwikkeling te komen – daarom parasiteren ze bij voorkeur op koudbloedige dieren als insecten. Het feit dat onze lichaamstemperatuur constant hoger dan 36 graden is, heeft volgens sommige wetenschappers alles te maken met het verkleinen van het risico om slachtoffer te worden van schimmels.

De premisse van de game en de televisieserie is iets waar wetenschappers zich zorgen over maken: dat onder druk van de klimaatopwarming de schimmels zich zo aanpassen dat ze hogere temperaturen aankunnen en zich dus eventueel in mensen zouden kunnen vermenigvuldigen. De klimaatopwarming wordt geregeld in verband gebracht met een toename van parasitaire ziektes, zeker in onze contreien. Door de warmere temperaturen kunnen dragers van parasieten, zoals tijger- en andere muggen, gemakkelijker overleven, waardoor de ziektes die ze veroorzaken, inbegrepen malaria, gemakkelijker tot bij ons zouden raken.

Een recent verslag in Proceedings of the National Academy of Sciences trok om een andere reden aan de alarmbel: de klimaatopwarming zou een sterke afname van de diversiteit aan parasieten in de hand werken. Dat werd als een bedreiging voor een normale werking van ecosystemen beschreven, omdat de links tussen soorten zouden breken en balansen uit evenwicht raken.

De studie steunde op onderzoek van parasieten in stalen van Noord-Amerikaanse zeevissen van de laatste honderd jaar, die in musea bewaard werden. Dat identificeerde 85 types parasieten, waarvan meer dan de helft sterk achteruitging sinds 1880 en vooral na 1980. Per decennium ging er gemiddeld 11 procent van de populaties af, per graad temperatuurstijging liefst 38 procent. Tien parasieten zijn volledig uit het plaatje verdwenen. De grootste impact werd gemeten op parasieten die minstens drie gastsoorten nodig hebben om hun levenscyclus rond te krijgen – de soorten met de grootste regulerende capaciteit dus.

Draadwormen in krekels

Als één radertje in een systeem gaat haperen, kan het geheel blokkeren. Sommige zeldzame vissen hangen voor hun overleving sterk af van draadwormen die zich nestelen in het lichaam van krekels en hun slachtoffers ertoe bewegen om in het water te springen, waar de vissen ze kunnen opeten. Zonder wormen zouden de vissen in de problemen komen.

Er is aangetoond dat de aanwezigheid van twee soorten parasieten in een slachtoffer gunstiger voor diens overleving kan zijn dan de aanwezigheid van slechts één parasiet, omdat de twee elkaar onder controle houden en zo minder gemakkelijk ziektes veroorzaken. Zombiemierenschimmels worden zelf aangevallen door andere parasiterende schimmels. Het is een eindeloos proces van viseren en geviseerd worden.

Zo kreunen ook parasieten onder een drastische vermindering van de veelzijdigheid in het leven die wij, als grootste woekeraar op de aarde ooit, in de hand werken. Bovendien kunnen ze niet rekenen op menselijk begrip, laat staan bescherming. Een Amerikaanse poging met de actie ‘Equal Rights for Parasites’ werd weggezet als grappig vermaak. Zo goed als geen enkele parasiet geniet wettelijke bescherming – de medicinale bloedzuiger bij ons is een van de uitzonderingen.

Maar hier en daar zijn er tekenen van groeiend begrip. Enkele wetenschappers zoeken koortsachtig naar eventuele achtergebleven Iberischelynxluizen om ze in ere te herstellen, in de veronderstelling dat ze misschien nuttig waren voor hun gastsoort, bijvoorbeeld door het stimuleren van haar weerstand tegen andere aanvallers. Het is het lynxequivalent van het idee dat een te proper leven mensen vatbaarder maakt voor ziektes, omdat ze minder natuurlijke weerstand ontwikkelen. Misschien is dat soort initiatieven een aanzet tot kentering van onze houding ten opzichte van parasieten. Ze horen er blijkbaar bij.