Vooral het vrouwelijk brein lijkt een goed nest voor chronische pijn

Een intrigerend ‘eilandje’ in ons brein lijkt een belangrijk aandeel te hebben in de grote verschillen in pijnervaring tussen mensen, en ook specifiek tussen mannen en vrouwen. Een verhelderend gesprek met pijnexpert Bart Morlion.

Pijn wordt wetenschappelijk gedefinieerd als een onplezierige zintuiglijke en emotionele ervaring met feitelijke of mogelijke weefselschade als (schijnbare) oorzaak. Pijn is dus per definitie een subjectieve ervaring, die met veel gekende en nog ongekende biopsychosociale factoren samenhangt. En ja, ook met geslachtsspecifieke of – beter – genderspecifieke factoren.

Maar de prangende vraag van velen wat nu gemiddeld genomen het ‘dapperste’ geslacht of gender is, is niet eenvoudig te beantwoorden. ‘Niet alle pijnprocessen lopen gelijk voor mannen en vrouwen, het is dus geen eerlijke wedstrijd’, glimlacht professor Bart Morlion, coördinator van het Leuvens Algologisch Centrum. ‘Door hun hoge testosteronwaarden kunnen mannen doorgaans wat meer acute pijn verdragen. En ook voor sommige chronische pijnen is er een hormonaal verband. Met migraine, bijvoorbeeld, gaan meisjes vanaf hun menstruatie 3 keer zo makkelijk kampen als jongens. Maar voor veel andere chronische pijn is er geen duidelijke hormonale link. En toch lijden veel meer vrouwen dan mannen aan chronische pijnen. Met de nieuwste beeldvormende technieken speuren we naar wat allemaal bijdraagt aan de grote verschillen in pijnervaring tussen mensen, en ook specifiek tussen mannen en vrouwen. Hierbij gaat momenteel veel aandacht naar een welbepaald breingebied: de insula.’

Nodeloze rugoperaties

De insula of het eiland van Reil, vernoemd naar een Duitse anatoom, is een breingebied dat prikkels analyseert – van zintuiglijke prikkels tot prikkels die je inwendige organen naar je brein sturen. Daarnaast verwerkt de insula ook emoties. De verweven verwerking van prikkels en emoties helpt je onder meer om aangepast te reageren op wat op je afkomt. Je moet je kwetsbaar kunnen opstellen om voldoende waakzaam te zijn voor prikkels die je schade kunnen toebrengen, bijvoorbeeld. Anderzijds moet je ook voldoende veerkracht aan de dag kunnen leggen om niet overprikkeld te raken en onderuit te gaan.

Die nuttige balans tussen kwetsbaarheid en veerkracht steunt vooral op een mooi evenwicht van 2 signaalstoffen (of neurotransmitters): het exciterende glutamaat en het dempende gamma-aminoboterzuur, afgekort als GABA. Gaat de balans om de een of andere reden overhellen naar het glutamaat, dan word je overdreven waakzaam en overgevoelig voor prikkels.

‘Normale rugspierprikkels kunnen dan al rugpijn geven’, illustreert Morlion. ‘En blijft deze toestand lang aanhouden, dan krijg je chronische rugpijn. Terwijl er structureel niets mis is met je rug of de zenuwen van en naar je rug. Dat is voor sommige patiënten onbegrijpelijk, want de pijn moet toch te maken hebben met de plek waar ik die voel, is vaak hun reactie. Terwijl de oorzaak van hun pijn in hun ontregeld brein zit, en niet in hun rug. Een rugoperatie brengt dan ook geen soelaas. Integendeel. Als daarbij zenuwen beschadigd raken, levert dat nog extra pijn op. Toch gaan patiënten dan weleens op zoek naar een arts die wél een rugoperatie wil uitvoeren. Tegelijk bezoeken ze vaak nog veel andere specialisten, want met een ontregelde insula waar glutamaat de plak zwaait, ga je op vele prikkels overreageren. Dat resulteert in wijdverspreide pijn- en andere klachten waarvoor geen aanwijsbare oorzaak wordt gevonden, van een overgevoelige blaas en prikkelbare darm, tot hartritmestoornissen, vermoeidheid, slaapstoornissen, angst en depressie.’

Als de rek eruit is

De hamvraag is dus: hoe raakt de insula uit balans? Morlion: ‘Bij een goed gereguleerde insula wordt het overhellen van de balans naar het glutamaat tegengegaan door onder meer endorfinen of ‘natuurlijke pijnstillers’, en signaalstoffen zoals serotonine – het ‘gelukshormoon’. Ervaar je iets fysiek of emotioneel vervelends, dan komt er tijdelijk wat minder serotonine ter beschikking en helt de balans over naar de kant van het glutamaat. Maar zodra het vervelende incident van de baan is, veert de balans weer terug naar haar uitgangspositie.’

‘De situatie wordt echter complexer als je iets ingrijpends of schokkends meemaakt, waarbij je fysiek of emotioneel erg persoonlijk wordt getroffen. Dan kan de insula zodanig uit balans geraken dat ze zelfs na het verdwijnen van de oorzaak niet meer ’terugveert’. Vergelijk het met een elastiek die zo hard aangespannen werd dat de rek eruit is. De insula blijft dan ontregeld, ook al ben je al hersteld van je ongeval, genezen van je infectie, verlost van pesterijen of misbruik, enzovoort. Je blijft dus gevoeliger voor pijn- en andere prikkels. En elke nieuwe ‘klap’ treft je nog harder, waardoor de ontregeling in de insula zich bestendigt, en de pijn en andere klachten dus ook.’

Welke ingrijpende ervaringen je te beurt vallen, verschilt voor ieder van ons. En hoe we daarmee omgaan ook, want ook dat hangt samen met vele factoren, waaronder genen, temperament, opvoeding en omgeving. De impact van onze lotgevallen op onze insula is dus voor ieder van ons uniek, en onze pijnervaring is dat dus ook. Of je nu man dan wel vrouw bent. ‘Al kun je wel stellen dat mannen gemiddeld iets beter beschermd zijn tegen een ontregeling van de insula’, zegt Morlion. ‘Breinnetwerken zoals de insula zijn bij mannen wat stugger en dus moeilijker te verstoren. Bovendien blijven negatieve herinneringen bij hen doorgaans minder lang ‘verankerd’, waardoor ze ook minder lang een ontregelende impact kunnen hebben.’

Samen tegen corona en pijn

Gelukkig kunnen we de sterke verwevenheid tussen pijn en emoties ook positief benutten. ‘Want positieve emoties, afleiding en constructieve gedachten die je veerkracht boosten, stutten de balans tussen glutamaat en GABA, waardoor ze minder gemakkelijk te ontregelen is’, legt Morlion uit. ‘Ook regelmatige lichaamsbeweging is zo’n krachtig middel, onder meer omdat het de aanmaak van ‘natuurlijke pijnstillers’ aanzwengelt. En omdat het – volgens recent onderzoek – bepaalde glutamaatreceptoren in een dusdanige staat brengt dat het exciterende glutamaat globaal een minder grote impact heeft.’

Mensen met (een verhoogd risico op) chronische pijn hebben dus niet alleen baat bij medisch-technische interventies, maar vooral ook bij veerkracht versterkende cognitieve, psychosociale en bewegingsinterventies. Een boodschap die volgens Morlion belangrijker is dan ooit. ‘Zoals na grootschalige uitbraken van andere virussen, zoals het SARS-, het MERS- en het Aziatische vogelgriep-virus, verwachten we ook in de naweeën van de coronacrisis een heuse golf van chronische wijdverspreide pijn- en andere klachten. Een virale infectie maakt je namelijk, onder meer door de productie van ontstekingsstoffen, overgevoelig voor prikkels. Die overgevoeligheid kan ook na je herstel nog nazinderen. Maar wellicht gaan nog veel meer van onze patiënten zo’n overgevoeligheid hebben ontwikkeld zonder de infectie te hebben doorgemaakt. Alleen al de vele psychosociale gevolgen van de coronacrisis zijn voor veel mensen persoonlijk erg ingrijpend. En alles wat negatief inwerkt op emoties kan, zoals eerder uitgelegd, ook pijn verergeren of zelfs veroorzaken.’