‘Verliezen we de vruchtbare aarde onder onze voeten?’

Voor de Universiteit Van Vlaanderen staat Amaury Frankl (UGent) stil bij de waarde van onze landbouwgronden.

We schenken er doorgaans weinig aandacht aan en bestempelen het vaak als zijnde vuil, maar de aarde onder onze voeten is onze meest waardevolle grondstof. Die vruchtbare aarde vormt een dunne laag die is ontstaan over een tijdsspanne van honderden tot duizenden jaren.

Langzame processen van verwering van gesteente en bodemvorming onder invloed van het klimaat gaven elke soort aarde unieke eigenschappen. Alleen al in Europa zijn er meer dan tienduizend verschillende soorten aarde. Deze verscheidenheid vormt een opslagtank voor biodiversiteit. Denk daarbij niet enkel aan de aardworm of de mol. Eén theelepel aarde bevat werkelijk miljarden micro-organismen zoals bacteriën en schimmels. Aarde bevat zoveel organismen dat gesteld wordt dat een kwart van de biodiversiteit onder het aardoppervlak zit. Dat alleen al maakt aarde bijzonder waardevol.

Daarenboven structureert aarde ook bovengrondse ecosystemen door haar verscheidenheid in dikte, samenstelling, en rijkdom aan water en nutriënten. Het zijn deze eigenschappen die ons als mens zo afhankelijk maken van aarde. De overgrote meerderheid van ons voedsel (en dat van ons vee) wordt namelijk in aarde geteeld. Het landbouwareaal in Vlaanderen omvat 46% van de totale oppervlakte, iets meer dan het wereldwijde gemiddelde.

Landbouwgebieden zijn echter vaak ‘hotspots’ van erosie. De reden is vrij eenvoudig en kan in deze periode van het jaar, de vroege lente, al snel op de velden gezien worden. Erosie treedt op waar (felle) regen de naakte aarde raakt: geultjes tussen gewasrijen, accumulatie van sediment onderdaan hellingen en, in het slechte geval, modderstromen. Dit is niet enkel een lokaal probleem. Erosie van aarde is dé belangrijkste oorzaak van bodemdegradatie. Wereldwijd verliezen we jaarlijks 24 miljard ton aan vruchtbare aarde. Dat is meer dan 3 ton per persoon per jaar of bijna 10 kg per persoon per dag. Dat is bijzonder veel. Erosie wordt doorgaans getolereerd onder het motto dat dit een natuurlijk proces is, en dat er best wel nog genoeg grond onder onze voeten is. Niets aan de hand zeggen ze dan, onze boeren telen deze aarde al decennia, misschien zelfs honderden jaren. Daarentegen beweren alarmisten dat we nog maar 60 oogsten over hebben alvorens de aarde volledig geërodeerd is.

Beide stellingen hebben een zekere nuancering nodig. De erosie van aarde is inderdaad een natuurlijk proces. Het gaf zelf vorm aan zeer waardevolle plaatsen op onze planeet, zoals o.a. de Nijldelta. Dit is een bakermat van beschaving en één van de plaatsen waar landbouw is ontstaan door gewasdomesticatie. Een belangrijk ingrediënt voor dit succesverhaal was erosie van aarde vanop het Ethiopische hoogland, die de constante toevoer van fijn sediment garandeerde via de Nijl naar het oude Egypte.

Wanneer erosie versneld voorkomt, is er echter een probleem. Algemeen wordt aangenomen dat in onze contreien het landgebruik niet duurzaam is vanaf dat erosie sneller gebeurt dan 1 tot 5 ton per hectare per jaar. Een duik in gepubliceerde wetenschappelijke gegevens leert echter dat erosie op vele plaatsen sneller gaat.

Onze beleidsmakers zijn zich hier zeker ten dele van bewust. De focus in Vlaanderen gaat hierbij naar het opleggen van randvoorwaarden voor het telen op plaatsen waar erosie het meest acuut is. De potentiele bodemerosiegevoeligheidskaart toont aan dat de zuidelijke rand van Vlaanderen, waar leemaarde op hellend terrein voorkomt, bijzonder gevoelig is voor erosie. Vorig jaar kwamen daar voor het eerst cijfers bij. Voor 380 km² aan Vlaamse gronden zitten we met een erosierisico van boven de 10 ton per hectare per jaar. Voor een oppervlakte van 50 km² (10.000 voetbalvelden) is het erosierisico zelfs acuut. Hier komen erosiesnelheden voor van meer dan 25 ton per hectare per jaar. Helaas zijn het vaak de beste landbouwgronden die zo verloren dreigen te gaan. Recente studies tonen aan dat globaal gezien de vruchtbare toplaag van 16% van de conventioneel bewerkte gronden binnen de 100 jaar weggespoeld zullen zijn, indien we niets aan het beheer ervan veranderen. Je kan het trouwens op sommige plaatsen al zien: lichte kleurschakeringen in de velden verraden dat de meeste aarde weg is en dat het ploegen in het onderliggende substraat plaatsvindt.

Hoewel wat toevoer van (kunst)mest de oogt kan doen slagen, is deze manier van handelen weinig duurzaam. De investeringen om te telen worden namelijk alsmaar hoger en allerhande ecosysteemdiensten degraderen samen met het verlies van aarde. Twee ervan zijn bijzonder relevant: de opslag van koolstof en (in)filtratie van water. Onze aarde bevat namelijk meer koolstof dan de atmosfeer, dus erosie van aarde drijft mede het klimaat op hol. De accumulatie van koolstof in de bodem kan anderzijds een belangrijke schakel vormen om CO₂ uit onze atmosfeer te halen.

Ook voor water is aarde een belangrijke schakel. De start van de lente is namelijk ook de periode waarbij waterbouwkundigen, landbouwers en natuurverenigingen hopen op een natte zomer: de grondwaterstanden staan vandaag namelijk opnieuw bijzonder laag. Het eerste wat ik mijn studenten geografie echter aanleer is dat een gezonde aarde werkt als een spons. Die kan dus veel water absorberen en laten doorsijpelen naar diepere grondwaterlagen. Veelal zien we echter dat door de langdurige degradatie van aarde, het oppervlak haar sponsige structuur volledig kwijt is waardoor regenwater van akkers afspoelt zoals over beton.

Ook voor onze waterproblematiek heeft aarde dus een sleutelpositie. We haasten ons daarom beter om verstandig om te gaan met aarde, zeker nu klimaatsverandering het weer alsmaar grilliger en extremer maakt. En wie extremen zegt, zegt een verhoogd risico op erosie.

Oplossingen kunnen zo complex of zo eenvoudig zijn als men wenst. Precisielandbouw en robotisering zijn een manier om duurzamer landbeheer te realiseren. Aangezien bijna de helft van het akkerland gebruikt wordt voor de teelt van veevoeder, zal een kleine verandering van ons dieet ook wonderen doen. Beide strategieën zullen wellicht nodig zijn om snel resultaat te hebben en onze meest waardevolle grondstof aarde veilig te stellen.

Professor Amaury Frankl is verbonden aan de vakgroep Geografie van de UGent. Hij doet aan erosieonderzoek in Vlaanderen.