Uitvinder van Wegovy: ‘Zelfs de voormalige ceo geloofde niet in een middel tegen obesitas’

Een huis in het chique Gentofte, ten noorden van de Deense hoofdstad Kopenhagen. Een hartvormige krans op de voordeur, met daarachter een knapperend haardvuur. Ooit woonde hier de familie van Hans Christian Hagedorn, de oprichter van Nordisk, dat bekendstaat om zijn insuline. In 1989 fuseerde het Deense bedrijf met zijn veel grotere concurrent Novo. Novo Nordisk kocht het oude gebouw terug om het te gebruiken voor conferenties en vergaderingen.

We ontmoeten er Lotte Bjerre Knudsen, die met haar onderzoek de basis legde voor de ontwikkeling van het revolutionaire afslankmiddel Wegovy. Het medicijn zorgt ervoor dat de alvleesklier meer insuline afgeeft, wat helpt tegen diabetes en – omdat mensen die het nemen sneller een verzadigd gevoel hebben –ook tegen obesitas.

Wegovy lijkt de wereld te veranderen. Amerikaanse supermarkten beweren dat ze minder calorierijke voedingsproducten verkopen sinds de introductie van het middel. Luchtvaartmaatschappijen hopen zelfs dat ze minder brandstof zullen verbruiken omdat passagiers minder zullen wegen. Ondertussen vrezen aanbieders van dialyse voor hun bedrijf omdat patiënten misschien minder vaak hun bloed hoeven te laten reinigen. Het zijn ontwikkelingen die Knudsen tijdens haar onderzoek niet zag aankomen.

U hebt er mee voor gezorgd dat Novo Nordisk het meest waardevolle bedrijf van Europa werd. Zijn marktkapitalisatie is groter dan het bruto binnenlands product van Denemarken. Bent u nu rijk?

Lotte Bjerre Knudsen: Ik geef niet zo veel om geld, ik ben een socialist. Hier in Scandinavië leren we onze kinderen van jongs af aan in teamverband te werken. Het gaat niet om het individu. Zo zit ik ook in elkaar. Ik heb de voorbije 34 jaar niet één keer om opslag gevraagd.

U hebt nooit meer geld gekregen? Zelfs niet nu het zo goed gaat met het bedrijf?

Knudsen: Natuurlijk heb ik opslag gekregen. Maar ik heb er nooit op aangedrongen. Ik geloof niet dat kapitalisme en geld mensen gelukkig maken. Ik heb mijn geloofwaardigheid altijd gebruikt om meer financiering voor wetenschappelijk onderzoek te eisen. Ik bezit ook geen intellectuele eigendomsrechten. Die zijn van het bedrijf. Ik heb ze opgegeven toen ik hier begon te werken.

Wanneer realiseerde u zich dat u met de zogenaamde GLP-1-receptoragonist liraglutide een actief ingrediënt had gemaakt dat een revolutie teweeg zou brengen als middel tegen obesitas?

Knudsen: Ik heb altijd stiekem gehoopt op die uitkomst. In gesprekken met obese patiënten hoorde ik keer op keer hoe stresserend het is om constant honger te hebben. Stel je voor dat je twintig jaar lang het gevoel hebt dat je altijd moet eten. Die mensen kunnen nu een normaler leven leiden.

De Amerikaanse winkelketen Walmart verkoopt blijkbaar minder diepvriespizza’s door uw onderzoek. Had u zoiets verwacht?

Knudsen: Mijn moeder was chef-kok, dus ik ben blij dat Walmart minder pizza’s verkoopt. Het voelt goed dat ik aan iets heb gewerkt wat voor veel mensen belangrijk is. Maar ik probeer er niet te veel bij stil te staan. Ik ben meer geïnteresseerd in wat ik nog méér kan doen. En ik tel graag mee wat het medicijn financieel oplevert voor het bedrijf. Dat betekent dat er meer geld vrijkomt voor onderzoek.

Er zijn ook morele bezwaren tegen uw uitvinding. Bent u niet bezorgd dat mensen hun zwaarlijvigheid voortaan meer zullen moeten rechtvaardigen? Dat ze te horen krijgen: ‘Je had ook een spuitje kunnen nemen.’

Knudsen: Ik ben meer geïnteresseerd in de algemene vraag waarom obesitas behandeld zou moeten worden. Want als je obesitas behandelt, verminder je het risico op hart- en vaatziekten aanzienlijk.

Maar de medicatie is duur en wordt in veel landen niet vergoed door de ziektekostenverzekering. Blijft alles dan zoals het nu is: dat arm zijn dik zijn betekent?

Knudsen: Ik probeer niet te veel te piekeren over verkoopprijzen omdat daar complexe beslissingen mee gemoeid zijn. Het duurt altijd even voordat een nieuw medicijn de algemene bevolking bereikt.

Toen u in 1997 liraglutide uitvond, was er geen hype. Waarom is het nu anders?

Knudsen: Ik denk dat het te maken heeft met het gewichtsverlies. Met liraglutide was het gemiddelde gewichtsverlies per persoon 8 procent, met zijn opvolger semaglutide is dat 17 procent. Voordat we in 2014 goedkeuring vroegen voor liraglutide tegen obesitas hebben we veel voorbereidend werk gedaan om duidelijk te maken waarom je zelfs maar zou overwegen om obesitas met medicijnen te behandelen. Het was niet echt iets wat mensen belangrijk vonden. Toen er ook tegenslagen waren bij het farmaceutisch onderzoek, bijvoorbeeld toen men voor de behandeling van diabetes overschakelde van injecties op pillen, gaven veel bedrijven de strijd tegen obesitas op.

Wij vermoeden dat er een andere reden is. Novo Nordisk is groot geworden met insuline, dat nu minder gebruikt zal worden in de strijd tegen diabetes. En uw bedrijf wilde zijn oude bron van inkomsten niet droogleggen.

Knudsen: Dat geloof ik niet. Waarom hebben Merck, Bristol Myers Squibb, Pfizer en alle andere fabrikanten dan geen prioriteit gegeven aan medicijnen tegen zwaarlijvigheid?

U kreeg wel de wind van voren binnen het bedrijf.

Knudsen: Het klopt dat ik in de loop der jaren aanvaringen heb gehad met collega’s die zich op insuline richtten. Ze vertelden me dat het GLP-1-peptide een slecht idee was. Volgens hen hadden we geen nieuwe injectoren nodig tegen diabetes of obesitas. Zelfs onze voormalige ceo grapt vandaag dat hij niet geloofde in een succesvol middel tegen obesitas.

Voormalig coo Kåre Schultz zou bijzonder sceptisch geweest zijn.

Knudsen: Ik heb altijd heel goed geluisterd naar kritiek en die weerlegd met klinische gegevens. Ik ken veel mensen in de wetenschappelijke gemeenschap en zij hebben me geholpen bij mijn zoektocht naar antwoorden. In die tijd had ik contact met iedereen die onderzoek deed naar GLP-1. Rome is niet in één dag gebouwd.

En waarom bent u ermee doorgegaan?

Knudsen: Omdat de behoefte aan een behandeling van obesitas niet vervuld was. Ook een beroerte binnen mijn familie enkele jaren geleden heeft me extra gemotiveerd om te blijven zoeken naar manieren om ernstige ziekten te voorkomen.

Semaglutide helpt tegen diabetes, obesitas, en mogelijk ook tegen alzheimer. Waar kan het nog meer tegen helpen?

Knudsen: De effectiviteit tegen alzheimer is nog niet bewezen, dat is een hypothese die we nog onderzoeken. Maar de gegevens over het gebruik tegen hartfalen zijn fenomenaal. Dat komt omdat GLP-1-medicijnen ook ontstekingsprocessen in het lichaam dempen.

Wat vindt u ervan dat influencers zoals Kim Kardashian het product promoten op TikTok en Instagram? Het is tenslotte een medicijn dat je alleen op doktersvoorschrift kunt krijgen.

Knudsen: Ik zeg aan mensen altijd dat ze met hun arts moeten praten. Maar ik vind het prima dat mensen er van gedachten over wisselen, zolang ze zich maar aan de regels van hun land houden. Dat doen ze ook als het om bloeddrukverlagende medicijnen gaat.

Het verschil is dat er maar een paar influencers zijn die zich bezighouden met bloeddrukverlagende medicijnen. Miljardair Elon Musk, de man achter Tesla, promootte ‘vasten’ en Wegovy. Maakt u zich daar zorgen over?

Knudsen: Als onderzoeker moet je je niet te veel zorgen maken over de hype op sociale media. Ik gebruik Facebook alleen om contact te houden met familie en buren. Ik heb wel een Instagram-account, maar alleen voor alles wat met voeding te maken heeft.

Kunt u zelf zorgelozer eten dankzij uw uitvinding?

Knudsen: Ik hou van eten, maar dat betekent ook dat ik me moet inhouden. Ik experimenteer met periodiek vasten. Dat betekent dat ik niets eet voor 11 à 12 uur, en dat ik daarna alleen nog eet binnen een tijdsbestek van acht uur. Ik doe het niet om af te vallen, maar om te kunnen eten zonder er te veel over na te denken. Vasten heeft me geleerd hoe moeilijk het kan zijn om je eetlust onder controle te houden en nee te zeggen.

Wat vindt u van de mensen die de injecties zien als een vrijbrief om te eten wat ze maar willen?

Knudsen: Zo’n levensstijl is zeker niet gezond. En op dat punt helpt de injectie niet. Als iemand me vraagt naar het gebruik ervan, antwoord ik: ‘Als je oud wilt worden, moet je goed voor jezelf zorgen.’ En daarmee bedoel ik niet dat we onze medicijnen moeten innemen.

Er zouden ernstige bijwerkingen zijn, zoals spieratrofie en een verhoogd risico op schildklierkanker en alvleesklierontsteking. Het zou ook het risico op zelfdoding verhogen.

Knudsen: Ik ben wetenschapper. We hebben uitvoerig onderzoek gedaan om de veiligheid van ons medicijn te waarborgen. Maar alle medicijnen hebben bijwerkingen. Bij GLP-1-geneesmiddelen gaat het meestal om misselijkheid en malaise. Zelfmoordneigingen waren een bijwerking bij de rimonabantmolecule (het antiobesitasmedicijn Ribomabant werd in 2008 van de markt gehaald, nvdr). We hebben het mechanisme bestudeerd om aan te tonen dat GLP-1 in de hersenen werkt op de neuronen die eetlust, vermoeidheid en beloning reguleren. We zijn van mening dat er geen wetenschappelijk onderbouwd relevant risico aan ons product verbonden is.

Als je begint met een Wegovy-behandeling, moet je het middel dan de rest van je leven blijven gebruiken?

Knudsen: Net zoals bij medicijnen voor andere chronische ziektes zoals diabetes of hoge bloeddruk is het een chronische behandeling die alleen werkt zolang de persoon de medicijnen neemt. Het is geen dieet.

Naar verluidt heeft Novo Nordisk Amerikaanse artsen die mogelijk semaglutide zullen voorschrijven, uitgenodigd voor dure seminars over obesitas. Zweedse artsen zouden hoge consultancyvergoedingen hebben ontvangen. Is dat ethisch verantwoord?

Knudsen: Ik denk dat iemand betalen voor zijn tijd oké is. Als we ons niet aan de regels zouden houden, zou dat natuurlijk niet oké zijn. Maar onze mensen zijn intensief getraind in de omgang met artsen en besluitvormers.

Katalin Karikó ontving in 2023 de Nobelprijs voor haar onderzoek naar mRNA-vaccinatie tegen covid-19. U wordt beschouwd als de uitvinder van de injectie voor gewichtsverlies. Zijn vrouwen betere onderzoekers?

Knudsen: Basisonderzoekers komen met nieuwe bevindingen. De industrie daarentegen is goed in het bedenken van toepassingen. Het maakt niet uit of mannen of vrouwen dat doen. Dat neemt niet weg dat vrouwen waarschijnlijk onderschat en niet altijd voldoende gewaardeerd worden. Maar er zijn rolmodellen. Denk maar aan Marie Curie, die zelfs twee Nobelprijzen won. Nu zijn vrouwen weer in opmars, nadat ze lang niet erg zichtbaar zijn geweest. Ook ik ken het gevoel dat het een nadeel is om vrouw te zijn.

Wanneer voelde u zich benadeeld?

Knudsen: Ik zou het als projectmanager in de jaren 1990 en 2000 gemakkelijker hebben gehad als ik een man was geweest.

Hoezo?

Knudsen: In die tijd bestempelden sommige mensen mij als te gedreven. Mannen werden beschreven als intelligent, hardwerkend of ambitieus. Ik werd de ‘moeder van GLP-1’ genoemd en daar had ik het lang moeilijk mee. Tot ik het eerste seizoen van de televisieserie Game of Thrones zag. Daarin zat een personage dat de ‘Drakenmoeder’ heette. Vanaf dan kon ik me met die bijnaam verzoenen. En ook al is de situatie verbeterd, helaas wordt een eigenzinnige, nerdy vrouwelijke wetenschapper vaak nog altijd anders behandeld dan haar mannelijke collega’s.

Zouden quota voor vrouwen nuttig zijn?

Knudsen: Bij Novo Nordisk hebben we goede ervaringen met quota. Op sociaal vlak zal het nog een paar generaties duren voordat we volledige gelijkheid bereiken. Maar we moeten oppassen dat we de mannen niet vergeten. Cruciaal is dat mensen met goede ideeën het gevoel hebben dat ze die kunnen uitvoeren.