Steven Laureys onderzoekt bijna-doodervaringen: ‘Voor de wetenschap mogen er geen taboes zijn’

Neuroloog Steven Laureys is als taboeloze wetenschapper aan de slag in een omstreden maar fascinerend onderzoeksveld: nabij-de-doodervaringen. Wat is zijn drijfveer? ‘Alle grote vernieuwingen in de wetenschap kwamen er door mensen die de gebaande wegen durfden te verlaten.’

Het Universitair Ziekenhuis van Luik verkeert in hoogspanning vanwege de coronacrisis. De afdeling Intensieve Zorg heeft zijn limieten al lang bereikt. Onderzoekers van de Coma Science Group zijn ook hier actief op zoek naar herstellende patiënten die mogelijk herinneringen hebben aan de periode dat ze ‘buiten bewustzijn’ waren. Het team van professor Steven Laureys staat internationaal aan de top inzake verkenning van grensgebieden van het bewustzijn.

Het serieus nemen van getuigenissen van nabij-de-doodervaringen (NDE) wordt door sceptici nog vaak als pseudowetenschap beschouwd.

Laureys: ‘Een gemakkelijk onderwerp is het niet, het ligt gevoelig, maar net daarom is aandacht van wetenschappers hard nodig. Ook omdat de kloof met het grote publiek zo groot is. Kijk naar de boeken over ‘bijna dood’ die verkopen als zoete broodjes, de films, YouTube-filmpjes, sensationele verhalen in de media… Daartegenover staat maar heel weinig wetenschappelijk onderzoek. Zelfcensuur is nooit een goed idee in de wetenschap. Daarom ben ik er in de jaren 1990 mee begonnen. Taboes bestaan voor mij niet. Alle grote vernieuwingen in de wetenschap kwamen er door mensen die de gebaande wegen durfden te verlaten. Copernicus, Darwin, Einstein…’

Had u een bepaalde aanleiding om het taboe te doorbreken?

Laureys: ‘Door onze ervaring in de kliniek wisten we al langer dat het idee, dat comapatiënten geen bewustzijn meer hebben, niet klopt. Ook mensen in coma kunnen een rijk neurologisch leven hebben. Ze blijken soms verbazend levendige herinneringen over te houden van een NDE tijdens die ‘onbewuste’ periode.’

‘Doorslaggevend voor mij was de publicatie in 2001 in The Lancet van het onderzoek van cardioloog Pim van Lommel over NDE’s bij patiënten die een hartstilstand hadden overleefd. Een belangrijk artikel, maar niet wat zijn latere interpretaties betreft. Daar gaat de auteur wetenschappelijk compleet uit de bocht met zijn mening over bewustzijn bij hersendood en orgaandonatie. Daar poneerde hij ideeën waar ik als arts tegen revolteerde.’

‘Van Lommel is een succesauteur die zijn boodschap goed aan de man weet te brengen. Ik zou graag meer kritische nieuwsgierigheid zien en uitbouw van de hypothese dat het brein niet noodzakelijk is voor onze gedachten, percepties en emoties. Als dat zo is, hoe kunnen we dat dan testen, verifiëren en opmeten?’

Reden voor zijn succes is wellicht dat zijn boodschap over leven na de dood – en het terugzien van geliefden – voor veel mensen een troost is, een alternatief voor het alomtegenwoordige ‘dood is dood’-dogma.

Laureys: ‘Ja, maar persoonlijke getuigenissen kunnen hier geen wetenschappelijk bewijs zijn van leven na de dood, onder meer omdat die mensen uiteraard niet écht dood zijn geweest. Het idee dat het bewustzijn niet gebonden kan zijn aan de hersenen en dus moet voortleven, kan net zo dogmatisch zijn als dat van de sceptici die roepen dat NDE-getuigenissen fake zijn. Met het team houden we vast aan de wetenschappelijke methodologie: met open vizier vragen rond bewustzijn proberen op te lossen, in alle bescheidenheid en zonder apriori’s of valse zekerheden.’

Krijgt u veel repons op uw oproep tot mensen met een NDE-ervaring om deel te nemen aan uw onderzoek?

Laureys: ‘Meer dan duizend tot nog toe, dankzij medewerking van internationale collega’s. De getuigenissen lijken getekend door culturele verschillen. Terwijl ze bij ons meestal gaan over een tunnel en licht, ziet men in India meestal een rivier, in de islamwereld een deur. De meeste evaringen zijn positief, uitgezonderd die vanuit een zelfmoordsituatie. Merkwaardig is dat in Rusland bijna de helft van de ervaringen negatief blijkt, met beelden van duivels en hel… ‘

‘We gaan verder met ons onderzoek, nu ook bij covid 19-patiënten in ons ziekenhuis. Een probleem is wel dat patiënten vaak geen weg weten met hun NDE-ervaring en er niet mee naar buiten durven te komen. We stoten vaak op drempels.’

In Trends in Cognitive Sciences beschrijft uw team de verschillende theorieën om NDE’s te verklaren, waarvan de meeste onhoudbaar zijn gebleken. Zuurstoftekort in de hersenen, medicatie, anesthesie, hallucinaties… Welke onderzoekspistes houden wél stand?

Laureys: ‘Er is momenteel geen enkele theorie die helemaal voldoening geeft. Dat maakt het noodzakelijk om ons te focussen op het bewustzijn zelf, één van de grote mysteries van de wetenschap, van dezelfde orde als het ontstaan van het leven of de materie zelf. Vanuit diverse invalshoeken, we willen meer kleuren zien dan enkel wit-zwart. Het is fascinerend dat het brein, zo’n fragiel orgaan, bij extreem abnormale activiteit toch zulke rijke en intense ervaringen kan opwekken. Vandaar dat we, zonder vooroordelen, willen luisteren naar mensen die herinneringen hebben aan hun ‘bewusteloze’ periode. Bepaalde aspecten van hun verhalen komen ook voor in droomonderzoek, bij beroerte, epilepsie, diepe meditatie, hypnose, psychogene drugs… Door al die ervaringen terug te koppelen, kunnen we mogelijk stukjes van de puzzel samenleggen.’

Voor National Geographic tv hebt uzelf deelgenomen aan allerlei ‘bewustzijnsveranderende’ experimenten, waaronder een injectie met magische paddestoelen en ronddraaien in een centrifuge. Hebt u zelf een out-of-body-ervaring meegemaakt?

Laureys: ‘De experimenten hebben me wel buiten mijn comfortzone gekatapulteerd, het was vaak beangstigend… Ik heb er erg veel uit geleerd maar een NDE heb ik daar niet gehad. Wellicht omdat ik te veel een controlefreak ben (lacht). Ik vind het belangrijk als wetenschapper om zélf de dingen te ervaren die je wilt onderzoeken. Datzelfde geldt trouwens voor hypnose of de toegevoegde waarde van meditatie.’

Doet uw uitgangspunt – dat er neurofysiologische, biochemische en psychologische verklaringen voor de NDE’s moeten zijn – geen afbreuk aan de existentiële betekenis ervan voor de betrokkenen?

Laureys: ‘Het is niet aan mij om me uit te spreken over hoe mensen hun NDE inkleuren. Of er al dan niet leven na de dood is, is voor mij een geloofskwestie. We raken hier natuurlijk wel het spanningsveld religie-wetenschap. Bij wetenschap is het de methodologie die primeert, en daar ga ik niet vanaf. Maar het is allerminst mijn bedoeling mensen hun persoonlijke zingeving af te pakken. In beide partijen, believers en non-believers, heb je extremisten en dogmatici. Ik pleit voor wederzijds respect. Polarisatie en hokjesdenken brengen ons geen stap verder.’

U hebt eens het beeld gebruikt van de regenboog: het is niet omdat je de natuurkundige oorzaken ervan kent, dat je niet ontroerd kunt zijn.

Laureys: ‘Hetzelfde met de sterren, het universum buiten en in ons… Een pasgeboren leven is natuurlijk méér dan een dubbele DNA-streng! Ik heb gestudeerd aan de VUB en mijn leven gewijd aan vrij onderzoek, maar intussen heb ik de subjectiviteit van ervaringen meer leren appreciëren, openheid voor het mysterie, verwondering. Er is in deze tijd duidelijk nood aan spirituele zingeving. De massale publieke interesse voor BDE wijst daar ook op. Vraag is: hoe vul je die nood in? Dat lijkt me een grote uitdaging vandaag.’

‘We weten niet eens wat we nog niet weten… Die nieuwsgierigheid stimuleert ons om verder te werken, zeker ook met het oog op nieuwe therapeutische mogelijkheden voor onze patiënten. Ook al is het einde van de tunnel nog lang niet in zicht, we zien toch al lichtpuntjes opdoemen.’

Lezers die herinneringen hebben aan een NDE en bereid zijn mee te werken aan het onderzoek, kunnen contact opnemen met: nde@uliege.be