Stel je voor: je bent net op dat lief gevallen, omdat je toevallig de juiste flora in je darm had

Knack-redacteur Dirk Draulans verdiepte zich voor zijn nieuwe boek De Macht van het Minuscule en twee Canvas-documentaires in de verborgen wereld van schimmels, gisten en bacteriën. ‘Ze zijn zoveel efficiënter dan wij, maar wij hebben gelukkig het gezond verstand om hun capaciteiten in te zetten voor ons eigen heil’.

De mens heeft de pest aan bacteriën. Zo is het altijd geweest sinds wij ons bewust geworden zijn van hun bestaan. Bacteriën zijn ziekmakers die koste wat het kost bestreden moeten worden. Een halve eeuw geleden kwamen er efficiënte antibiotica op de markt, die heel wat mensenlevens gered hebben. Maar waar de meeste wetenschappers geen rekening mee hadden gehouden, was dat de meeste bacteriën weerstand ontwikkelden tegen de middelen, waardoor steeds meer infecties onbehandelbaar worden. Antibiotica worden niet langer als wondermiddelen, maar als een probleem gepresenteerd.

Daarenboven begint men te begrijpen dat antibiotica een ravage kunnen aanrichten in de populaties van goede bacteriën in ons lichaam. Het inzicht groeit dat wij bacteriën nodig hebben om te overleven, dat wij een wandelende biotoop voor miljarden kleine wezentjes zijn die ons bijstaan, in een vorm van doorgedreven symbiose. Er zijn veel meer goedaardige bacteriën dan kwaadaardige, en sommige ziekmakers, zoals de tuberculosebacterie, kunnen nuttig zijn voor de mens, al was het maar door het alert houden van onze afweer. Ze zaaien slechts af en toe amok, vooral in verzwakte lichamen, om zich zelf te verspreiden.

Een aantal wetenschappers beschouwt de mens nu als een conglomeraat van soorten die elkaar nodig hebben, een samenlevingsverband, en niet langer als een eenvoudige individuele soort. Dat geldt waarschijnlijk voor de meerderheid van de soorten op aarde, dieren én planten, want planten hebben een equivalent van onze darmflora rond hun wortels. Zowel in ons lichaam (en ongetwijfeld ook dat van de meeste andere dieren) als rond de wortels van planten heerst een drukke communicatie tussen bacteriën en cellen van de gastheer. Er wordt voortdurend informatie uitgewisseld om het samenleven optimaal af te stemmen.

Wetenschappers ontdekken steeds meer intense samenwerkingsverbanden in de natuur. Ze stappen stilaan af van het idee dat het uitsluitend ieder voor zich is, desnoods tegen de rest. De harde concurrentie, de tand-en-klauw, is ongetwijfeld een belangrijk natuurlijk aspect van het leven, maar misschien niet het meest doorslaggevende. Wetenschappers maken zelf ook steeds grotere samenwerkingsverbanden om de complexe interacties tussen een microflora en zijn drager te doorgronden.

Het lijkt evident dat de geneeskunde van binnenkort sterk zal steunen op het bijsturen van onder meer de darmflora, niet alleen om darmontstekingen en darmkanker te bestrijden, maar ook om overgewicht aan te pakken, en zelfs gedragsaandoeningen als autisme. Bij muizen is aangetoond dat het veranderen van de microflora in hun darm een drastische verandering van gedrag in de hand werkt. De partnerkeuze van fruitvliegen wordt mee bepaald door de samenstelling van hun darmflora. Stel je voor dat je moet vaststellen dat je net op dat lief gevallen bent, omdat je toevallig de juiste flora in je darm had.

Belgische wetenschappers staan aan de wereldtop in het onderzoek naar onze samenleving met microben. Ze mobiliseren de Vlaamse bevolking in hun speurtocht naar verbanden tussen darmflora enerzijds en levensstijl en gezondheid anderzijds. Ze voeren experimentele darmfloratransplantaties uit om te peilen naar de medische mogelijkheden van de techniek. Ze zoeken naar manieren om overgewicht aan te pakken door het bijsturen van de darmflora. Ze passen de bacteriepopulatie in de oksels van mensen met een kwalijke lichaamsgeur aan om dat moeilijke probleem op te lossen.

Ze gebruiken bacteriën ook steeds meer voor technologische ingrepen. Er wordt aangenomen dat lange ruimtereizen, zoals naar de planeet Mars, alleen mogelijk zullen zijn mits er aan boord van de ruimtecapsules een doorgedreven recyclage van afvalstoffen kan worden bereikt, inbegrepen het CO2 dat de astronauten uitademen én hun stoelgang. Bacteriën zijn de perfecte werkpaardjes om die omzetting te realiseren. Ze kunnen tevens fungeren als voedingsbron voor de astronauten, en aangezien bacteriën instrumenteel zijn geweest in het creëren van een atmosfeer en waarschijnlijk ook een bodem op de aarde, hopen microbiologen dat ze dat huzarenstukje dunnetjes kunnen overdoen op een andere planeet.

Ook in de biotechnologie beginnen bacteriën een hoofdrol te spelen. Ze zijn in staat in één beweging een proces uit de natuur na te bootsen, waar onze chemische industrie gefrustreerd haar tanden op stuk bijt. Bacteriën moeten op termijn, als minifabriekjes, vele industriële takken milieu- en arbeidsvriendelijker maken. De kleine wezentjes zijn zoveel efficiënter dan wij in allerhande chemische processen, maar wij hebben gelukkig het gezond verstand om hun belang te erkennen en hun capaciteiten in te zetten voor ons eigen heil (en dus ook dat van hen).

De Macht van het Minuscule: twee Canvas-documentaires (de eerste op dinsdag 25 november, de tweede op 2 december, telkens om 20u40) en een boek (uitgegeven bij De Bezige Bij Antwerpen).