Rouwen met AI: kan een digitale avatar nabestaanden helpen met verwerking?

Artificiële intelligentie kan een digitale versie van onszelf na onze dood laten voortleven.

Het is een interessant gedachte-experiment (maar ook niet meer dan dat). Als mensen de keuze krijgen tussen een scenario waarin ze een goed leven hebben maar na hun dood al dan niet terecht een negatieve reputatie aangesmeerd krijgen, of een scenario met een vrij hard bestaan maar een positief imago na hun overlijden, kiest de meerderheid voor de tweede optie. Het lijkt contra-intuïtief, maar het bevestigt de stelling dat velen van ons bezorgd zijn over hoe ze herinnerd zullen worden.

De logica daarachter werd besproken in een overzichtsartikel in New Ideas in Psychology. Het heeft uiteraard te maken met het feit dat wij geëvolueerd zijn tot wezens met een sterk bewustzijn van hun bestaan én een besef van de eindigheid van het leven. Blijkbaar is het voor velen niet vanzelfsprekend om mentaal om te gaan met het idee dat ze er ooit niet meer zullen zijn. Een van de voordelen van het concept godsdienst was de creatie van een geloofwaardig leven na de dood – wat tegelijk nuttig is als instrument om zo veel mogelijk mensen op het pad van een sociaal aanvaardbaar bestaan te houden.

Iets nalaten

Maar zelfs in het groeiende deel van de samenleving dat niet gelovig is en zich niet druk maakt om de afwezigheid van een leven na de dood, blijft het belangrijk om een positieve indruk na te laten. Veel mensen willen iets wat het blad New Scientist ‘symbolische onsterfelijkheid’ noemt: ze willen iets nalaten, of op z’n minst herinnerd worden. Soms bestrijkt dat tientallen mensengeneraties (denk aan boeken, kunst en bouwwerken), in de meeste gevallen zal er nog een of twee generaties aan je gedacht worden. Het maakt de dood wat minder definitief.

De ambitie om een goede indruk na te laten, kan mensen aanzetten tot mensvriendelijker initiatieven. Psychologische experimenten, beschreven in Global Environmental Change, illustreren dat mensen die na hun dood positief herinnerd willen worden, makkelijker aan liefdadigheid doen of meewerken aan boomplantacties. Die ingesteldheid zou het langetermijndenken kunnen bevorderen. Inspanningen om bijvoorbeeld de klimaatopwarming tegen te gaan, zouden dan meer voor de hand gaan liggen. Nadenken over voortleven na de dood overstijgt de alledaagse routine met al haar beslommeringen.

Replika en Seance AI

Voor mensen die achterblijven na het overlijden van een vriend of familielid zijn er steeds meer opties om het rouwproces veel concreter te maken dan het ooit was. Een studie in het wat macabere vakblad Omega (Journal of Death and Dying) concludeerde dat meer dan 80 procent van de ondervraagde personen troost put uit een vorm van contact met een overledene – het is van alle tijden en culturen. Bijna de helft stelde dat het hen hielp bij het rouwproces.

Tot voor kort moesten we ons vooral behelpen met foto’s of andere tastbare herinneringen. Hier en daar boden ‘mediums’ seances aan om zogenaamd rechtstreeks contact te leggen met de geest van de aflijvige. Maar nu is er artificiële intelligentie (AI). Van het bedrijf StoryFile Life, bijvoorbeeld, dat een interactieve app voor het bewaren van herinneringen aanbiedt. In 2022 haalde de oprichter ervan het wereldnieuws door zijn overleden moeder via een digitaal gecreëerde avatar op haar eigen begrafenis te laten spreken.

Bedrijfjes en apps die een leven na de dood aanbieden, zoals Replika en Seance AI, schieten als paddenstoelen uit de grond. Ze beloven digitale onsterfelijkheid door middel van stemgeneratoren, hologrammen en virtuele realiteit. Je moet een programma voeden met gegevens van de overledene, inbegrepen foto’s en teksten van zijn of haar hand. Daaruit wordt een avatar gedistilleerd die zo veel mogelijk lijkt op het origineel toen het nog in leven was, en zich zo veel mogelijk zoals hem of haar gedraagt.

Het resultaat is niet altijd even succesvol. In New Scientist bracht iemand verslag uit van een contact met haar plots overleden moeder via een app van Seance AI. Het gesprek met de digitale moeder begon al met een aanspreking (‘Oh darling’) die ze tijdens haar leven nooit had gebruikt. Verder kwamen er wat banaliteiten over voortleven na de dood en vooruit moeten met het leven. Toch hield de vrouw die het experiment deed er een positief gevoel aan over, vooral omdat het haar deed mijmeren over haar moeder. In die zin verschilt het gebruik van de app niet veel van snuisteren in een hoop foto’s.

Complex rouwproces

Er wordt al voor gewaarschuwd dat zulke apps niet iedereen helpen bij het rouwen. Het gevaar bestaat dat mensen erin blijven hangen, en nooit tot aanvaarding komen. In Integrative Psychological and Behavioral Science verschenen voorbeelden van interactieve apps die mensen zo lang mogelijk ‘bezig willen houden’ omdat hun makers er commercieel voordeel bij hebben, waardoor ze het rouwproces kunnen beschadigen.

Rouwen is een complex proces, waarvan het verloop sterk verschilt van persoon tot persoon. Een overzichtsartikel in Current Opinion in Psychology vergeleek het met een leerproces: je moet leren aanvaarden dat iemand er niet meer is. Gemiddeld duurt de acute fase van een rouwproces zes maanden tot een jaar, maar 10 procent van de mensen doet er jaren over om in het reine te komen met iemands wegvallen.

Foto’s of kleine herinneringen zijn veel vrijblijvender dan het gevoel dat je elke dag contact met de overledene kunt hebben. Bij gevoelige mensen kunnen avatars van overledenen ertoe leiden dat hun hersenen blijven steken in de eerste fasen van het verwerkingsproces. Mensen weigeren dan te aanvaarden dat iemand er niet meer is. Het kan hun omgang met nog levende vrienden ondermijnen.

Anderen putten wel soelaas uit AI-gegenereerde beelden van overledenen, zeker als het overlijden plots gebeurde en ze achterbleven met het gevoel dat er nog iets gezegd moest worden, bijvoorbeeld over een sluimerend conflict.

Toestemming

Ook juristen beginnen zich te buigen over het digitaal reïncarneren van mensen na hun dood. De familie van politicus Jean-Luc Dehaene had haar toestemming gegeven voor een artificiële versie van de overleden oud-premier in een verkiezingsspotje voor de CD&V, maar wat Dehaene er zelf van gevonden zou hebben, zullen we nooit weten.

In The Asian Journal of Law and Economics werd de vraag geopperd of iemand toestemming zou moeten geven om na zijn of haar dood digitaal weer tot leven te worden gewekt. Volgens de studie zou zo’n toestemming een verschil maken in de aanvaardbaarheid van digitale verrijzenissen. Het impliceert dat je mensen al tijdens hun leven, en lang genoeg op voorhand om voorbereid te zijn op een plots overlijden, vraagt wat ze ervan zouden vinden om na hun dood digitaal voort te leven, zonder dat ze greep hebben op wat er van hen gemaakt zal worden.

Dat brengt ons weer bij de wens om positief herinnerd te worden. Digitale mogelijkheden dreigen ons op te zadelen met bekommernissen over hoe we ons na onze dood zullen gedragen. Het kan sommigen inspireren om al tijdens hun leven te werken aan hun eigen beeld na hun dood. Het gevaar is dan reëel dat we ons meer dan wenselijk bezig zullen houden met een leven na de dood, in plaats van met het leven zoals het is. Dat laatste is doorgaans al ingewikkeld genoeg.