Rimpels zijn besmettelijk: nieuwe inzichten over ouder worden

Rimpels zijn niet alleen een teken van veroudering, ze versnellen het verouderingsproces ook. Stervende huidcellen kunnen toxisch zijn voor andere cellen, zelfs in de hersenen.

De huid is het grootste orgaan van ons lichaam. Ze beschermt ons tegen kwalijke invloeden van buitenaf. Dat kunnen natuurlijke factoren zijn, zoals zonlicht en bacteriën, maar ook onnatuurlijke, zoals pesticiden en luchtvervuiling. Op die manier loopt de huid zelf veel schade op, waardoor ze sneller veroudert dan de rest van ons lichaam.

Het verouderingsproces van onze huid begint al vanaf we twintig zijn. Naarmate ze haar vermogen tot zelfvernieuwing verliest, stapelen er zich almaar meer oude cellen in op. Het zichtbare gevolg is dat de huid gaat rimpelen. Rimpels zijn een sterk signaal van veroudering. Het is niet verwonderlijk dat veel mensen er alles voor doen om die rimpels zo lang mogelijk uit te stellen of zo goed mogelijk te verdoezelen. Velen van ons willen er niet oud uitzien.

Maar een intrigerend artikel in New Scientist suggereert dat er meer aan de hand kan zijn dan pure fysieke ijdelheid in de strijd tegen rimpels. Rimpels zouden namelijk niet alleen een signaal van veroudering zijn, ze zouden het verouderingsproces ook actief stimuleren. Het basisidee daarachter is dat stervende en dode cellen in de rimpelende huid een cocktail van chemische stoffen loslaten, die een funest effect hebben op gezonde cellen in hun omgeving. Ze kunnen zelfs in de bloedbaan terechtkomen en andere organen bereiken, waar ze een vergelijkbaar verouderend effect uitlokken. Rimpels zouden dus actief bijdragen aan onze biologische aftakeling. Het maakt de strijd tegen hun aanwezigheid een stuk relevanter.

Minder vetcellen

De huid vormt niet alleen een buffer tegen omgevingsinvloeden, ze produceert ook nuttige stoffen als vitamine D. Ze speelt een rol in onze afweer, regelt lichaamstemperatuur en waterbalans, biedt een houvast aan haren en herstelt wondjes. In essentie bestaat ze uit twee lagen: een buitenste (de epidermis) met vooral harde dode cellen die een dun biologisch harnas vormen, en een binnenste (de dermis) met bindweefsel dat de huid tegelijk kracht én flexibiliteit geeft. De dermis is bezaaid met bloedvaten en zenuwen voor connecties met de rest van het lichaam.

Met het ouder worden beginnen alle belangrijke processen in de huid te sputteren. De vervanging van cellen in de epidermis vertraagt, waardoor hij dunner wordt en steeds minder bescherming biedt. In de loop van een leven halveert de dikte van de epidermis. Bij oude mensen zie je meer bloedvaten in de huid, omdat de onderste huidlaag zichtbaarder wordt. De biologische lijm die de huidcellen samenhoudt, wordt minder krachtig. De hoeveelheid vetcellen in de huid vermindert. De verdunning van de onderste huidlaag versterkt het rimpelingsproces. De groeven worden dieper, de huidplooien zakken verder uit. Vooral het gezicht, dat haast constant is blootgesteld aan buitenfactoren, wordt een en al rimpel.

De biologie van rimpeling wordt zichtbaar als je kijkt naar wat er gebeurt als je lang in een bad of zwembad zit. Je vingers en tenen gaan dan opvallend rimpelen. Dat komt omdat de dode cellen in je buitenste huidlaag water opzuigen. Daardoor zwelt de huid op, maar omdat ze vastzit aan de onderste laag komen er rimpels om de toegenomen oppervlakte op te vangen. Het gebeurt vooral op vingers en tenen, omdat die verhoudingsgewijs een groot aantal dode cellen hebben. De verklaring daarvoor is dat ze meer druk te verwerken krijgen dan andere cellen.

Elders in het lichaam bieden rimpels soms nuttige functies. In Nature verscheen een analyse die concludeerde dat de opvallend diepe rimpeling van onze hersenschors nuttig is om de hersenen goed te laten functioneren: ze bevordert door haar kronkelige structuur de contacten tussen ver van elkaar gelegen hersenzones. Het is niet uitgesloten dat de hersenschors even belangrijk is voor de werking van onze hersenen als het uitgebreide netwerk van verbindingen tussen hersencellen.

55 keer delen

Cellulaire veroudering is een onvermijdelijk gevolg van het feit dat de overlevingscapaciteit van cellen beperkt is. Algemeen wordt aangenomen dat onze cellen zich slechts 55 keer kunnen delen voor het mis begint te gaan. De limiet is opgelegd door de houdbaarheid van de telomeren: beschermende kapjes op de uiteinden van de chromosomen die bij elke deling gekopieerd moeten worden. De kapjes slijten bij elke deling een beetje af. Als ze zo ver afgesleten zijn dat ze niet langer voldoende bescherming kunnen bieden, schakelen cellen zich in principe uit door middel van een soort zelfdoding. Vervangers, geleverd door stamcellen, staan voortdurend klaar om te vermijden dat er problemen komen en vullen de gaten op.

Oude cellen kunnen zich gelukkig niet meer delen, want dan zouden ze nog meer fouten opstapelen, maar ze blijven wel nog even actief, een beetje zoals zombies. Die activiteit zou trouwens nuttig kunnen zijn: de zombiecellen zouden een vorm van bescherming tegen kanker kunnen bieden, door te beletten dat beschadigde cellen uitgroeien tot kankercellen. Ze lokken afweercellen die beschadigd weefsel opruimen. Zo leveren ze een allerlaatste nuttige inspanning voor ze definitief ten onder gaan.

Maar na verloop van tijd raakt de balans tussen nieuwe en oude cellen helemaal uit evenwicht. Er komt een opstapeling van zombiecellen in de huid en die laten een toxische cocktail van stoffen met een ontstekingsbevorderend effect los. De stoffen beschadigen andere cellen en weefsels. Het beschadigingsproces kan uitgelokt worden door cellen overal in het lichaam, maar het speelt extra hard in de huid, omdat die meer te verduren heeft gekregen. Zonnestralen, vervuilende stoffen en zelfs ondoordacht gebruik van cosmetica leggen zo veel druk op de huid dat de stoffen die haar dode cellen loslaten extra schadelijk zijn. Pesticiden en fijnstof kunnen onze veroudering versnellen.

Giftige cocktail

De cocktail van toxische stoffen wordt algemeen gelabeld als SASP, voor het Engelse senescence-associated secretory phenotype: het geheel van stoffen die verouderde zombiecellen loslaten. Daar zitten ontstekingsbevorderende eiwitten bij, stoffen die de natuurlijke afweer hinderen en enzymen die eiwitten afbreken. Ze kunnen fouten in het DNA introduceren en de werking van de energiefabriekjes van een cel hinderen. Ze bevorderen vooral sluipende ontstekingsreacties die een uitputtend effect op een lichaam hebben. Er zijn sterke aanwijzingen dat de kwalijke stoffen van zombiecellen uit de huid via de bloedbaan andere organen bereiken, die daardoor sneller dan normaal beginnen af te takelen. Zelfs de hersenen zouden niet immuun zijn voor dat effect.

De toxische cocktail uit stervende huidcellen zou een stimulerend effect hebben op tal van aan ouderdom gerelateerde aandoeningen van hart, lever, spieren, gewrichten en hersenen: zoals cardiovasculaire problemen, dementie, osteoporose, diabetes en levercirrose. Het effect wordt voortdurend versterkt, want gezonde cellen die getroffen worden door de giftigheid van zombiecellen gaan zelf versneld in een zombiefase, waardoor ook zij toxisch worden. De aftakelingsprocessen in afzonderlijke structuren of organen kunnen zelfs een versterkend effect op elkaar hebben. Zodra het proces op gang is gekomen, is er geen weg terug en gaat de aftakeling steeds sneller. Veroudering in een lichaam is besmettelijk.

Grote verschillen

Er bestaan grote verschillen in veroudering tussen mensen. Dat heeft onder meer te maken met de samenstelling van de chemische cocktail die hun zombiecellen loslaten en met de snelheid waarmee hun veroudering zich manifesteert. Die samenstelling hangt dan weer af van de stoffen en producten waaraan iemand werd blootgesteld en met welke intensiteit, aan veel of weinig pesticiden bijvoorbeeld. Een recent artikel in The British Journal of Dermatology toont aan dat mensen die er fysiek jonger uitzien dan hun officiële leeftijd, met minder rimpels, ook minder kans hebben op oog- en oorproblemen, osteoporose en longaandoeningen. Zelfs hun verstandelijk functioneren zou beter zijn.

Een van de factoren die een deel van de individuele verschillen kunnen verklaren, is de samenstelling van de bacteriegemeenschap op de huid. Een heel recent artikel in Experimental Dermatology stelt dat sommige bacteriën op onze huid een effect kunnen hebben op de aanwezigheid van collageen in de tweede huidlaag: een belangrijk eiwit uit het bindweefsel dat cellen samenhoudt en weefsels stevigheid geeft. Een gladde huid is mee een gevolg van een optimale hoeveelheid ondersteunend collageen. Door de aanwezigheid van het eiwit te hypothekeren zouden bacteriën de veroudering van de huid kunnen stimuleren. Maar vooralsnog is het onduidelijk of bacteriën het voorkomen van collageen beïnvloeden, dan wel of een vermindering van collageen door andere oorzaken de bacteriële samenstelling wijzigt. Een kip-of-eiverhaal dus.

Collageen is, volgens een overzicht in Dermatology Practical & Conceptual, wel een van de middelen waarnaar wordt gekeken om het verouderingsproces te stoppen of op zijn minst te vertragen. Het wordt vooral gewonnen uit restanten van vis en oraal toegediend in een poging rimpelvorming tegen te gaan. Zijn werking is vergelijkbaar met die van botox: rimpels opvullen. Maar collageen, en ongetwijfeld ook botox, moet als niet meer dan een cosmetische ingreep beschouwd worden: het heeft geen effect op de activiteit van zombiecellen in de huid.

Voor een echt effect wordt met argusogen gekeken naar twee types antiverouderingsmiddelen, waarvoor telkens twee stoffen in de belangrijkste pijplijn zitten. De eerste zijn zogenaamde senolytica die de verouderingscellen moeten vernietigen. De tweede zijn senomodulatoren die de cellen zelf ongemoeid laten, maar wel verhinderen dat ze een toxische cocktail lossen. Volgens New Scientist zouden er wereldwijd een twintigtal klinische tests van senolytica op mensen aan de gang zijn. De belangrijkste zijn dasatinib, dat al voor de behandeling van een specifieke vorm van leukemie wordt gebruikt, en quercetine, een natuurlijk product uit eiken dat als voedingssupplement beschikbaar is (maar in te hoge dosissen zelf toxisch wordt). De eerste resultaten van de tests zijn ‘bemoedigend’, maar het is nog lang niet zeker of de stoffen een merkbaar effect op het verouderingsproces zullen hebben.

IJdelheid

De twee belangrijkste senomodulatoren waarmee wordt gewerkt, zijn rapamycine en metformine. Het laatste is het voorwerp van de ‘eerste echt grote klinische test of een stof in staat kan zijn het verouderingsproces van mensen significant te beïnvloeden’. Nu al is duidelijk dat ze continu zullen moeten worden toegediend om het lossen van toxische stoffen door een massa zombiecellen te kunnen counteren. Dat verhoogt de kans op neveneffecten. Maar ook in dat geval is nog niet duidelijk of ze veroudering in het algemeen zullen kunnen tegengaan. Oud worden is een complex proces en er zijn dus wellicht ook geen eenvoudige middelen om het te beïnvloeden.

In afwachting van efficiëntere medische middelen blijven de belangrijkste adviezen om veroudering tegen te gaan: niet roken, minder eten (en zeker gezonder eten), vervuiling vermijden, regelmatig bewegen en – heel belangrijk voor de huid – zonnebrandcrème van goede kwaliteit gebruiken als je buitenkomt. Alles wat de druk op onze huid kan verminderen, kan belangrijk zijn om de kans op een gezonde oude dag te verhogen. Maar het kan wel leuk zijn te weten dat rimpels bestrijden niet langer uitsluitend een kwestie van ijdelheid is. Het lijkt erop dat het eveneens een kwestie van gezondheid wordt, van waardig oud worden.