‘Op zoek naar de zin van het leven? Ga dansen op Tomorrowland’

Biedt samen dansen en zingen op Tomorrowland een uitweg voor diegenen die met zingeving overhoop liggen? Marc Leman, professor systematische musicologie, denkt van wel.

In onze westerse cultuur worstelen veel mensen met vragen over de zin van het leven. Er wordt verwacht dat men naar eigen inzicht en vermogen antwoorden kan formuleren maar dat is geen evident gegeven. Verwachten we dat iedereen een nieuw soortig geloof voor zichzelf uitvindt? Misschien stellen we onze eisen te hoog en is reflectie wel het juiste antwoord op de vraag naar zingeving? Misschien is er een andere kijk op zingeving?

Het CANVAS-programma “Allah in Europa” van Jan Leyers toonde inderdaad dat zingeving anders zou kunnen zijn dan we denken. In Bosnië bezocht hij een Soefiegemeenschap en mocht hij een ceremonie van de Soefies bijwonen. De ceremonie oogt op het eerste gezicht wat vreemd maar ze leert wel veel over zingeving. De ongelovige Jan Leyers was in elk geval zeer onder de indruk. Zou het kunnen dat het geloof een minimale rol speelt in zo’n zingevingsactiviteit? Zou het kunnen dat zingeving met lijfelijke interactie te maken heeft? Leo Apostel en Rik Pinxten opperden destijds (1982) al de mogelijkheid van een atheïstische religiositeit. Hier zagen we eerder een lijfelijke religiositeit in actie. Biedt die een uitweg voor diegene die met zingeving overhoop liggen? In elk geval, het korte TV-fragment met de Soefies toonde haarscherp wat lijfelijke religiositeit zou kunnen zijn. Het is namelijk hetzelfde soort van zingeving dat we bereiken door samen te dansen en te zingen.

Laten we even een korte analyse maken van de Soefi ceremonie, als buitenstaander weliswaar. Wat opvalt is dat alle gelovigen gesynchroniseerd zingen en daarbij heen en weer bewegen, wat wijst op een lijfelijke sturing van de band (religie) tussen de gelovigen. Als synchronisatie eenmaal tot stand komt, dan weten we uit onderzoek dat daarmee een gevoel van controle (“agency”) tot stand gebracht wordt die als zinvol wordt ervaren. Eerder dan een individueel controlegevoel is dat een sociaal controlegevoel, een soort “wij” gevoel dat een “fellow feeling” effect creëert, een verbindingseffect dat door gelovigen omschreven wordt als “nader tot God komen”.

Het effect is evenwel universeel menselijk en het komt tot stand door synchronisatie van beweging. De historicus William McNeil (1995) sprak van een musculaire verbinding tussen mensen, door synchronisatie. Recent neurowetenschappelijk onderzoek wijst op synchronisatie van hersengolven. Lijfelijke actie zwengelt ook neurotransmitters (zoals dopamine, serotonine) en hormonen (zoals cortisol, adrenaline) aan waardoor het lichaam in een andere staat komt, die we als zodanig bewust kunnen ervaren.

Rustgevende hyperventilatie

Naast de beweging is er nog een ander interessant aspect van lijfelijkheid aan te wijzen in de Soefi-ceremonie, namelijk het repetitief in- en uitademend zingen van het woord “Allah”. Voor de ongelovige zijn dat lettergrepen zonder betekenis, zoals bij een mantra. Welke betekenis men ook aan het woord hecht, de zangtechniek van repetitief in- en uitademen leidt algauw tot een overvloed aan zuurstof in de hersenen (hyperventilatie) waardoor de zanger zich ijl in het hoofd zal voelen. Terwijl ongecontroleerde hyperventilatie tot angstervaringen aanleiding kan geven, lijkt muzikaal gecontroleerde hyperventilatie in groepsverband juist een geruststellend gevoel van euforie te geven. Een soort trance die men bekomt en dit zonder stimulerende middelen!

Het boeiende aan de Soeficeremonie is de lijfelijke actie waarmee gezamenlijk euforie bekomen wordt en waarmee verbinding (religie) beleefd wordt. Daarom kunnen we de Soeficeremonie best wel vergelijken met de dansende menigte in Tomorrowland. Iedereen beweegt synchroon mee met het ritme van de techno-muziek. De euforische roes lijkt evenzeer het ultieme doel. Het “fellow feeling” effect is vergelijkbaar. De dansers bekomen een gevoel van zelfverheffing die verbindend (religieus) werkt. Pure lijfelijke religiositeit met de dj’s die de weg wijzen.

Jammer genoeg wordt lijfelijke zingeving in onze cultuur te vaak gezien als tegengesteld aan cerebrale zingeving. In onze Christelijke cultuur verwerpelijk zelfs. Christelijke mystici kwamen “nader tot God” door purificatie (vasten) of door helemaal niet te bewegen. Lijfelijke zingeving staat in elk geval ook heel ver van Baruch Spinoza’s ideaal van zingeving door Rede, zoals hij beschrijft in zijn Ethica. Zijn “nader tot God” betekent immers: kennis verwerven van de natuur. Wie meer kennis verwerft van de wetten van de natuur komt als vanzelf dichter bij het wezen van die natuur (want die natuur is God). Kennisverwerving kan sterk zingevend werken, maar is eerder puur cerebraal en misschien beperkt tot een elite. In elk geval, wat Leyers ons leert met zijn kort TV-fragment is dat zingeving een lijfelijke component heeft die sterk religieus en dus zingevend werkt, zelfs voor de ongelovige.

Is het niet opvallend dat er op zoveel plekken ter wereld zin aan het leven gegeven wordt, gewoon door te dansen en te zingen? Het lijkt een universele eigenschap van mensen in alle culturen, over alle tijdsperiodes heen. De zingevingsmomenten worden vrijwel altijd in sociaal verband tot stand gebracht. De beleving van die zingevingsmomenten maken het individu sterker en daardoor staat het individu beter in het leven, voelt het individu zich minder verloren en/of eenzaam.

Vermijden we lijfelijke zingeving in onze westerse cultuur omdat het nare herinneringen oproept aan misbruik? Heeft bekeringsijver en ideologie ervoor gezorgd dat wij Vlamingen doorgaans sceptisch staan tegenover lijfelijke zingeving zoals zingen en dansen? En toch raakt lijfelijke zingeving aan de kern van het mens-zijn. Wie lijfelijke zingeving negeert zou weleens gemakkelijk ten prooi kunnen vallen aan de kwalen die we juist willen vermijden: eenzaamheid, zinloosheid, depressie. Niets belet trouwens dat het lijfelijke complementair is aan het cerebrale.

Onderzoek naar een beter begrip van de mechanismen van gesynchroniseerd bewegen met muziek kunnen aan zingeving een nieuwe invulling geven. In mijn les voor de Universiteit Vlaanderen ging ik daarom wat dieper in op een aantal fundamentele mechanismen die verklaren waarom dansen op muziek mensen euforisch maakt. Wetenschappelijk inzicht in dansen en zingen is immers een eerste stap naar een inzicht die er uiteindelijk kan voor zorgen dat onze seculiere samenleving wat minder gespannen omgaat met lijfelijkheid. Naar een lijfelijke religie? Mochten we een volwassen beleving van lijfelijke zingeving in onze cultuur toelaten, dat zou dat alleen maar winst opleveren.