Ontsnapte het coronavirus dan toch? ‘Steeds meer aanwijzingen van lek in labo’

Wie opende de Doos van Pandora die de aanzet was van de coronapandemie? De natuur of de mens? Het laatste scenario krijgt steeds meer weerklank in de wetenschappelijke wereld.

De oorsprong van SARS-CoV-2, het coronavirus dat de wereld nu al 14 maanden in de ban houdt en drie miljoen doden eiste, is nog steeds een onderwerp van hoogoplopende discussies, ook in de wetenschappelijke wereld.

Steeds meer wetenschappers vinden dat de ‘Labolek-hypothese’, de theorie dat het virus per ongeluk ontsnapte na experimenten in het Wuhan Institute of Virology (WIV), niet zo onzinnig is als eerst gedacht.

De voormalige Amerikaanse president Donald Trump was een van de eersten die deze theorie de wereld instuurden, maar nu vindt ook WHO-directeur Tedros Adhanom Ghebreyesus dat de mogelijkheid verder onderzocht moet worden. Vandaag publiceren 18 wetenschappers bovendien een brief in het vakblad Science waarin ze oproepen om een lab spillover ernstig te nemen.

Een erg onbeslist WHO-rapport van begin dit jaar, waar China duidelijk een grote hand in had, kon alvast de twijfel niet wegnemen. Volgens het rapport zou een labolek ‘extreem onwaarschijnlijk’ zijn en is het coronavirus het meest waarschijnlijk geïntroduceerd door een tussengastheer na contact met een vleermuis.

Maar harde bewijzen daarvoor zijn er niet. De stamvleermuizensoort is nog steeds niet gevonden en de onderzoekers hebben ook geen idee welk dier precies als tussengastdier diende. Ter vergelijking: de gastheer voor het SARS1-virus werd binnen de vier maanden getraceerd, het tussendier voor MERS binnen de negen maanden.

Ook de door de Chinese overheid vaak geciteerde theorie dat het virus vanuit het buitenland naar China werd geïmporteerd door diepvriesvoeding haalde het finale rapport. Een ander pijnpunt is dat China weigert om de gegevens vrij te geven van de allereerste covid-patiënten, wat in heel wat landen de wenkbrauwen doet fronsen.

Een niet te ontkennen feit is dan weer dat het WIV, een wereldvermaard centrum voor onderzoek op coronavirussen, in Wuhan ligt, waar de eerste grote uitbraak van covid-19 ter wereld plaatsvond (veel van de eerste patiënten hadden bovendien geen enkele link met de wildedierenmarkt van Wuhan). Wat er zich rond die tijd allemaal in het WIV afspeelde, wordt door de Chinese autoriteiten helaas geheim gehouden. Enkele WIV-virusdatabanken werden zelfs al in de herfst van 2019 offline genomen.

Wat wist men toen? En ontsnapte het coronavirus dan toch?

In een bijzonder nauwgezette paper op de website van The Bulletin of the Atomic Scientists (de wetenschappers achter de Doomsday Clock) zet gerenommeerd wetenschapsjournalist Nicholas Wade (The New York Times, Science en Nature) de labo en zoönotische spillovers tegenover elkaar.

Zowel de menselijke als de dierlijke verklaring zijn plausibel, argumenteert Wade. Maar de bewijzen voor een natuurlijk ontstaan door een wilde vleermuis zijn onthutsend mager en er zijn steeds meer aanwijzingen van een labolek, al zijn ook daar geen bewijzen voor.

Toch werd de wereld al opvallend snel de theorie van een wilde vleermuis voorgeschoteld als enige mogelijkheid. Onterecht, vindt Wade. ‘Al op 19 februari 2020 schreef een groep virologen in een open brief in The Lancet dat een niet-natuurlijke oorsprong van covid-19 een complottheorie is, terwijl het op dat moment voor eender wie veel te vroeg was om te weten wat er precies was gebeurd. De wetenschappers deden aan slechte wetenschap door het publiek gerust te stellen over feiten waar ze niet van zeker van waren.’

Een van de auteurs van de brief was Peter Daszak, directeur van de EcoHealth Alliance. Deze nonprofitorganisatie subsidieert onderzoek van het WIV naar coronavirussen uit vleermuizen. ‘Dit belangenconflict werd niet gesignaleerd in de brief’, aldus Wade. ‘Het omgekeerde is waar. Het artikel eindigde met “Hier speelt geen belangenconflict”‘.

Supervirussen

De studie van coronavirussen in vleermuizen, onder leiding van de Chinese vleermuizenexperte Shi Zheng-li of “Bat Lady”, werd aangevat in de nasleep van de SARS-epidemie in 2002-2004, dat ook ontstond in vleermuizen. Daarbij worden ook verschillende virussen door elkaar gehusseld in gehumaniseerde muizen. Dergelijk gain-of-function onderzoek richt zich op het versterken van aanwezige viruseigenschappen of het introduceren van nieuwe eigenschappen, waardoor nieuwe ‘supervirussen’ ontstaan die gevaarlijker zijn dan in de natuur. Door de natuur een stapje voor te zijn, kunnen onderzoekers meer te weten komen over natuurlijke spillovers naar de mens en een potentiële pandemie vermijden. Het WIV zou systematisch nieuwe coronavirussen hebben geconstrueerd en hun potentieel om menselijke cellen te infecteren onderzocht, schrijft Wade.

Opvallend: een van de sponsors van de EcoHealth Alliance is het National Institute of Allergy and Infectious Diseases (NIAID), geleid door de Amerikaanse Witte Huis-viroloog Anthony Fauci. ‘Als de Lab-hypothese waar blijkt te zijn, impliceert dit dat Washington even schuldig is als Peking’, poneert Wade.

Volgens Fauci gaf het NIAID inderdaad geld aan een project in Wuhan, maar was dat niet bedoeld voor gain-of-function onderzoek, maar voor onderzoek naar vleermuisvirussen. In een YouTube-interview, net voor de coronapandemie uitbrak, geeft Daszak toe (minuut 30) dat er in Wuhan wel degelijk gain-of-function onderzoek gebeurt. Het is dus niet ondenkbaar dat hiervoor – al dan niet per ongeluk – Amerikaans geld gebruikt werd.

Tegelijkertijd werden al langer vragen gesteld bij de bioveiligheid van het WIV. Amerikaanse inspecteurs stelden in 2018 vast dat er een ernstig gebrek aan goed getraind personeel was in het WIV om het labo veilig te laten opereren, aldus The Washington Post. En uit een fact sheet van 15 januari 2021 met informatie verzameld door Amerikaanse inlichtingendiensten blijkt dat verschillende onderzoekers van het WIV in de herfst van 2019 ziek werden met covid-achtige symptomen. Sommigen werden zelfs gehospitaliseerd.

‘Virus was al meteen opvallend goed aangepast aan de mens’

Wat de natuurlijke ontstaanstheorie met een tussengastheer betreft, mekt Wade dan weer enkele inconsistenties op, meer bepaald de opvallende uniformiteit van de virusstam aan het begin van de pandemie. Virussen ondergaan doorgaans een natuurlijke evolutie wat tot een divers genoom leidt. Het stekeleiwit van het coronavirus moet een juiste mutatie ondergaan om een andere diersoort te infecteren en heeft ook nog eens meerdere mutaties nodig om zich aan zijn gastheer aan te passen. Dat hele proces begint opnieuw als het virus overgaat naar een nieuwe soort, zoals de mens.

Neem nu het SARS1-virus. Nadat het van vleermuis naar civetkat gegaan was, muteerde het virus zes keer tot een milde pathogeen. Na nog eens 14 mutaties was het virus aangepast aan de mens en ging de epidemie aan het rollen. Wat blijkt met het SARS2-virus? Dat virus veranderde amper tot recent enkele belangrijke mutaties plaatsvonden. ‘Was SARS2 al aangepast aan menselijke cellen omdat het gekweekt is in muizen of labculturen met menselijke cellen?’, vraagt Wade zich af.

Ook Robert Redfield, viroloog en voormalig directeur van de Amerikaanse Centers for Disease Control and Prevention, vertelde op 26 maart 2021 aan CNN dat een lek uit het labo ‘de meest waarschijnlijke’ oorzaak is omdat hij niet gelooft dat een vleermuisvirus van de ene op de andere dag zo een besmettelijke menselijke pathogeen kan worden zonder de tijd te nemen zich aan te passen. De pandemie zou volgens hem ook al ergens in september 2019 begonnen zijn, toen de WIV-virusdatabanken offline werden genomen.

Nog een derde theorie?

Wade haalt nog een derde mogelijke oorsprongsscenario uit de kast, namelijk dat het virus in één enkele sprong van de vleermuis naar de mens ging. Het virus zou in de vleermuizen zo geëvolueerd zijn dat het generalistisch werd. Een argument daarvoor is dat het virus ook makkelijk andere diersoorten dan de mens infecteert (nertsen, apen, katten,…). Wie komt er in nauw contact met vleermuizen in de natuur? Wetenschappers die vleermuisvirussen bestuderen. ‘Het WIV-team verzamelde meer dan 1.300 vleermuisuitwerpselen tijdens acht bezoeken aan grotten in Zuid-China. Het virus dat mogelijk ontsnapte uit het labo, zou dan een natuurlijk virus geweest zijn en geen gemanipuleerde versie’, aldus Wade.

Het zou voor Wade allerminst een verrassing zijn mocht blijken dat de ontsnappingstheorie waar blijkt te zijn. ‘De pandemie ontstond aan de dorpel van het WIV, het was al goed aangepast aan de mens, wat niet onlogisch is voor een virus dat gekweekt is in gehumaniseerde muizen, en de Chinese overheid houdt de gegevens van het onderzoek in het WIV achter slot en grendel.’

De aanhangers van de natuurlijke theorie kunnen op hun beurt maar weinig harde bewijzen aanvoeren, vindt Wade. De vleermuispopulatie die de bron was van het SARS2-virus is nog niet gevonden, noch de tussengastheer, ondanks het testen van 80.000 dieren door de Chinese autorieten. En er is geen bewijs dat het virus verschillende sprongen heeft gemaakt van zijn tussengastheer naar de mens, zoals SARS1 en MERS.

Volgens Wade zijn er ook heel wat partijen die er weinig belang bij hebben om de Labolek-hypothese aandacht te geven: de Chinese overheid wil niet als schuldige aangewezen worden, net als de Amerikaanse overheid die mogelijk gevaarlijk gain-of-function onderzoek sponsorde, maar ook virologen vrezen mogelijk een weerslag voor dergelijk gevaarlijk onderzoek.

Wade vraagt zich bovendien af waarom de klassieke media geen grondiger onderzoek naar het laboscenario of naar de gevaren van gain-of-function onderzoek voeren en roept op tot meer waakzaamheid. ‘Gain-of-function onderzoek levert een minimum aan winst op en erg grote risico’s. Virologen overal ter wereld spelen met vuur, of SARS2 nu wel of niet uit het labo ontsnapte.’

Conclusie: voor beide theorieën bestaat geen duidelijk bewijs. Zowel het ontstaan uit een wilde vleermuis als een labolek zijn niet uit te sluiten, maar de mogelijkheid bestaat eveneens dat we misschien nooit te weten zullen komen of SARS-CoV-2 nu uit een grot of uit een petrischaaltje komt.