Ons onbegrijpelijke brein: word jij ook gegijzeld door je amygdala?

Wist je dat er een reptiel in ons brein zit? Arts en statisticus Luc Swinnen legt in zijn nieuw boek ‘Waarom wij vreemdgaan en parachutespringen’ haarfijn uit wat de gevolgen zijn wanneer dat reptiel het van ons overneemt bij onbegrijpelijk gedrag en wat we ertegen kunnen doen. Een voorpublicatie.

Charles Darwin heeft de echte functie van stress ontdekt. Stress zet aan tot vernieuwing en tot leren. Wie zich niet aanpast aan veranderingen in de omgeving sterft. De evolutie maakt kleine stapjes, maar zet een sprong voorwaarts als er grote problemen opduiken.

Maar stress kan chronisch worden. Je zou kunnen zeggen dat in zware stormen de schipper, meer bepaald onze hersenen, niet meer in staat is zijn schip te besturen. Dan worden we gegijzeld door de amygdala. Dat is een deel van het zoogdierenbrein. Er zijn twee amygdalae, die diep in de temporale kwab van de hersenen liggen en deel uitmaken van het limbische systeem. Er bestaan veel verbindingen met de nabijgelegen prefrontale cortex van het mensenbrein. Dat circuit speelt een centrale rol bij de verwerking van walging en de regulatie van angst. De amygdala legt verbanden tussen informatie die binnenkomt in het brein en koppelt die informatie aan woede of angst. En zet ons aan tot onmiddellijke actie. We worden dan gegijzeld door de amygdala. De reactie van de amygdala kan onmiddellijk reflexief gebeuren.

De amygdala is te vergelijken met een kraaiennest van een schip, voortdurend op de uitkijk voor gevaar. Als er gevaar dreigt, neemt de amygdala onmiddellijk het gezag over de hersenen over. Die kaping richt alle aandacht op mogelijk gevaar. We kunnen niet meer flexibel reageren of op ons geheugen vertrouwen. We blijven gewoon gefixeerd op gevaar en reageren onmiddellijk met woede of angst. Nu kan de prefrontale cortex niet meer remmen en het brein wil actie. Maar de amygdala maakt fouten.

Een klassiek voorbeeld: je denkt een slang te zien en verstijft, maar achteraf blijkt het een vervormde stok te zijn. Je ademhaling ging snel en oppervlakkig, je hart sloeg snel en je spieren waren gespannen. In je lichaam werd een massa stresshormonen opgewekt, vooral adrenaline, maar ook cortisone en dat is toxisch voor je brein. Het maakt verbindingen tussen de synapsen kapot, zodat er een minder goede prikkeloverdracht is.

Mensen die veel te maken krijgen met een amygdala hijacking produceren massa’s cortisol en breken als het ware een stuk van hun synapsen af. De amygdala-kaping is een onmiddellijke emotionele reactie. Daniël Goleman beschreef deze actie in zijn boek Emotionele intelligentie. Sommige emotionele informatie gaat direct naar de thalamus en de amygdala en komt niet in contact met de hogere hersenregio’s. Er is dan geen remming. Dat geeft een sterke emotie, stress en de productie van grote hoeveelheden van het neurotoxische cortisol. Het denken wordt daarin niet betrokken. De ratio wordt gewoon uitgeschakeld. Het is alsof de man in het kraaiennest een beslissing neemt aan te vallen of snel weg te zeilen zonder de kapitein van het schip te raadplegen.

Dat is te vergelijken met een ontremming en een ernstige overreactie op een gebeurtenis in je leven. Een wagen op de autoweg rijdt met een snelheid van pakweg 75 kilometer per uur. Woedend maak je allerlei gebaren naar de onvoorzichtige chauffeur en steek je voorbij. Tijdens de verdere rit realiseer je je dat er nooit echt gevaar heeft bestaan. Waarom dan zo woedend reageren? Even voorzichtig voorbijrijden was voldoende geweest. Waarom ben je zo razend geworden? Je was het slachtoffer van een amygdala-kaping.

Onder normale omstandigheden komt informatie binnen in de neocortex, het remmend gedeelte van het brein. Daar zal de prikkel gewikt en gewogen worden zodat je rationeel kunt reageren. Maar soms is deze weg kortgesloten. Signalen gaan dan direct naar het zoogdierenbrein, meer bepaald het emotionele brein in de amygdala. De kapitein van het schip wordt niet geraadpleegd. De matrozen beslissen zelf. Dan krijg je een impulsieve, allesvernietigende emotionele respons. Pas minuten later kun je weer rationeel reageren. Meestal realiseer je je dan dat al die emoties niet nodig waren. Waarom gebeurt dan een amygdala-gijzeling? Dat is nog een overblijfsel van honderdduizenden jaren geleden.

Stel dat je rustig door het landschap aan het wandelen bent en plots zie je een sabeltandtijger. Je hebt geen zin om als snoepje te dienen voor dit monster. Dan valt er geen tijd te verliezen. Dan is een amygdala-kaping een goede zaak. In het moderne leven is het onwaarschijnlijk dat we hongerige, bloeddorstige beesten tegenkomen. We komen echter wel bestuurders tegen die ons de weg afsnijden, of respectloze collega’s en talloze andere situaties die heel goed kunnen leiden tot een occasionele amygdala-kaping.

VRAAG & ANTWOORD

Waarom staan emoties soms de waarheid in de weg?

‘When dealing with people, let us remember we are not dealing with creatures of logic. We are dealing with creatures of emotion, creatures bristling with prejudices and motivated by pride and vanity.‘

Dale Carnegie

‘Het zijn niet de gebeurtenissen zelf die de mensen in emotionele verwarring brengen, maar wel de manier waarop ze die gebeurtenissen bekijken.’

Epictetus

Soms nemen we iets aan als een feit zonder dat er een objectieve basis voor is. Dan spelen onze emoties ons parten. Op dat moment worden we gegijzeld door onze amygdala. Ik geef enkele voorbeelden:

Je voelt je te dik. Toch vertellen je arts en je vrienden dat dit helemaal zo niet is.

Je voelt je schuldig over iets. Toch weet je dat dat in feite niet nodig is, je hebt helemaal niets verkeerds uitgespookt, maar er zijn toevallig wat dingen verkeerd gelopen.

Je voelt je eenzaam. Maar daar is geen reden voor. Je bent omringd door je partner, vrienden en collega’s. Maar ja, wat is eenzaamheid?

Je voelt je vernederd. Er is echter niets gebeurd waar je wat aan kon doen, maar je raakt dat gevoel maar niet kwijt. Soms voel je je echt dom.

De Amerikaanse psychiater Aaron Beck is een van de grondleggers van de cognitieve psychologie en noemde dit verschijnsel emotional reasoning. Dan laat je jouw realiteit volledig bepalen door jouw reactie op die realiteit – een echte gijzeling door de amygdala dus. Beck ging ervan uit dat de meeste mensen een aantal vooroordelen hebben die ze moeilijk onder controle krijgen. Wat er allemaal gebeurt, lijkt jouw aannames gewoon te bevestigen. Mensen komen eens te laat en jouw reactie kan dan zijn: zie je wel, ik ben wel echt eenzaam en niet eens de moeite waard dat mensen op hun afspraak komen. Je laat de amygdala de vrije baan, en je geeft het logisch denken geen enkele kans meer. Zo verzamelen we argumenten die we graag geloven omdat ze een opvatting van ons lijken te bewijzen. En als dat niet zo is, dan passen we onbewust de feiten wat aan. We geloven onbewust enkel die informatie die onze opvattingen steunt. Dat noemen we cognitieve dissonantie en confirmation bias.

Cognitieve dissonantie: levensbedreigende tegenargumenten

Cognitieve dissonantie is een concept dat werd bedacht door de Amerikaanse sociaal psycholoog Leon Festinger (1919-1989). Mensen handelen volgens hun overtuigingen en als we informatie krijgen die onze overtuigingen tegenspreekt, voelen we ons ongemakkelijk. Onbewust willen we die informatie negeren, dat vermindert de cognitieve dissonantie en we voelen ons weer goed. Erger nog, soms passen we, bewust of onbewust, de feiten aan. Of liegen we. Tegen onszelf of tegen anderen. Als we een overtuiging genoeg herhalen geloven we meer en meer in de juistheid ervan. Ons brein wil niet toegeven. En als men onze overtuigingen tegenspreekt, dan doen we nog meer aan cognitieve dissonantie. Dat leidt tot ongelooflijke discussies, tot het absurde toe. We kunnen mensen leren zich te wapenen tegen de confirmation bias. Je kunt jezelf trainen met behulp van de inzichten in de werking van het brein. Door scholing, factchecking, een onafhankelijke pers, een onafhankelijke rechtspraak kunnen we leren beter om te gaan met confirmation bias. Je zult er veel tijd in moeten steken om kritisch te leren denken. We krijgen veel informatie en heel veel gegevens zijn niet te vertrouwen. We zullen zelfs moeten leren omgaan met vervalste factchecks, want leugens en listen bestaan zolang er mensen bestaan. Alleen, nu komt er zoveel op ons af, en er zijn zovele mogelijkheden tot misbruik, dat men vaak door de bomen het bos niet meer ziet.

Op basis van onjuiste informatie vormen we soms een oordeel. Ons brein wil zich vasthaken aan de informatie die het kent en staat niet open voor nieuwe informatie. In de oertijd geraakte je moeilijk aan info en zodra je die had, wou je er niet meer vanaf. Dat was dan een overtuiging en mensen stierven liever dan die overtuiging te veranderen. Tegenargumenten hielpen meestal niet. Integendeel, ze versterkten de reeds aanwezige overtuigingen. Dat komt omdat mensen onbewust angstig worden als ze een overtuiging moeten veranderen. De amygdala veroorzaken dan hevige emoties en stress, boosheid en walging. Overtuigingen hebben dan een emotionele lading gekregen, en men reageert op tegenargumenten op dezelfde manier als op iets wat echt levensbedreigend is. Het vlucht- of vechtsysteem schiet in actie…