Nog nooit werd in de voorbije 100 jaar zoveel aandacht besteed aan de Spaanse Griep als het afgelopen jaar. Deze ‘Moeder der Pandemieën’ geldt als een van de belangrijkste historische precedenten voor pandemieën. En toch werden de fouten uit het verleden herhaald.
‘Uit de geschiedenisboeken zal blijken dat de coronapandemie vergelijkbaar is met wat we zagen in 1918’, zei de Amerikaanse viroloog Anthony Fauci al op 14 juli 2020. De gelijkenissen met de coronapandemie van vandaag zijn inderdaad stuitend. Een respiratoir virus, dat wellicht overging van een watervogel naar de mens, veroorzaakte bij de ene enkel wat keelpijn en bij de ander een zware longaandoening of zelfs de dood.
In eerste instantie vergeleken wetenschappers de mysterieuze aandoening met een seizoensgriep, maar die sussende woorden konden niet vermijden dat er begin maart 1918 een eerste golf oplaaide, gevolgd door een grotere, tweede golf in de herfst en daarna nog een derde en op sommige plaatsen zelfs een vierde golf. Tegen december 1918 had de ziekte in bijna de gehele bewoonde wereld lelijk huisgehouden, inclusief ver afgelegen eilandjes in de Pacifische Oceaan.
Mondmaskers, sociale isolatie, afstand houden en het stilleggen van de maatschappij waren de meest efficiënte maatregelen in een toen snel technologisch evoluerende wereld. En net zoals vandaag was er weerstand tegen de maatregelen waarbij sommigen weigerden een mondmasker te dragen.
Het gevolg; een gigantisch hoge mortaliteit, miljoenen persoonlijke drama’s en politieke en economische ontwrichting. Minstens 500 miljoen mensen raakten tussen 1918 en 1920 besmet door het infleunzavirus, vooral jonge mensen tussen 15 en 35 jaar. Tussen de 50 en 100 miljoen mensen overleefden de griep niet. Het virus had de wereld voorgoed veranderd.
Politici die meer aan de volgende verkiezingen denken in plaats van aan de lange termijn? Dat werkt niet.
Een ervaring uit de periode van de Spaanse Griep die vandaag nog altijd niet evident lijkt, is dat een lockdown wel degelijk werkt. ‘Als we geen medicijnen of vaccins voorhanden hebben, zijn niet-farmaceutische maatregelen de beste optie. Dit weten we dankzij de Spaanse Griep. Uit een onderzoek uit 2007 van 17 Amerikaanse steden waarin de verschillende lockdowns werden onderzocht, bleek dat een vroege, intensieve en lange lockdown leidde tot 50 procent minder slachtoffers. Een eerlijke risicocommunicatie waarin de ernst van de situatie werd onderstreept, was een belangrijke factor voor de bereidwilligheid van de bevolking om zich aan de lockdown te houden. Valse geruststellingen van publieke autoriteiten zorgden daarentegen voor een gebrek aan wantrouwen. Bovendien vaart de economie op langere termijn beter bij een strenge lockdown. Dat blijkt ook uit de eerste onderzoeken in deze coronapandemie.’
Gebrek aan historisch besef?
Om te voorkomen dat een nieuwe pandemie de wereld opnieuw zou ontwrichten, bestuderen epidemiologen al meer dan een eeuw de Spaanse Griep. Waarom doen we het vandaag dan niet zoveel beter dan 100 jaar geleden?
‘Als we door het kennen van onze geschiedenis geen fouten meer zouden maken, zouden historici overal ter wereld het hoge woord voeren in expertenpanels en in de media’, verklaart de Mûelenaere. ‘Het is niet zo simpel als het citaat van de filosoof George Santayana, “Wie zijn geschiedenis niet kent, is gedoemd haar te herhalen”. Geschiedenis is niet bedoeld om met het vingertje te zwaaien of om simpele lessen te trekken zoals “als ik dit doe, zal dat gebeuren”. Er zijn altijd nieuwe factoren en een nieuwe maatschappelijke context. De geschiedbeoefening is vooral een oefening in kritisch denken en het erkennen dat het verleden niet meer terugkomt en fundamenteel anders is. Dat was ook zo in 1918. De medische wetenschap stond toen bijlange nog zo ver niet als vandaag. Men wist zelfs niet dat men met een virus te maken had. Er was al vier jaar een wereldoorlog aan de gang, er was censuur, politiek wantrouwen, een gebrek aan communicatiemiddelen en veel minder informatie.’
Toch is historisch besef van epidemieën en pandemieën wel degelijk nuttig, zegt de Mûelenaere. ‘Dankzij de geschiedbeoefening kunnen we perspectieven toevoegen en betere scenario’s uitdenken. De geschiedenis biedt een essentiële toevoeging aan de informatie en aan onze blik waardoor we betere keuzes kunnen maken en nadenken over het verloop van en de respons op deze crisis. Kijk maar naar de snelle en doeltreffende respons van Taiwan wat tot een relatief mild verloop van corona heeft geleid. De beleidsmakers hadden immers al ervaring met een soortgelijk coronavirus in het begin van de 21e eeuw, namelijk SARS.’
Het trauma van een pandemie
Studies naar de generatie kinderen die geboren werd tijdens de pandemie of net erna, tonen dat die generatie het op alle vlakken minder goed deed.
Kan de Spaanse Griep ons tot slot een perspectief bieden op de toekomst nu de coronapandemie haar tweede jaar ingaat?. ‘We moeten blijven investeren in nationale gezondheidzorg, want de onrechtstreekse gevolgen van een pandemie laten zich nog vele jaren later voelen en kunnen diepgaande sporen nalaten. Niet alleen door de dodentol en de persoonlijk drama’s, maar ook door de gevolgen van een langdurende ziekte. Want ook na de Spaanse Griep hadden veel mensen nog last van geheugenproblemen, vermoeidheid en longproblemen. Meer zelfs, studies naar de generatie kinderen die geboren werd tijdens de pandemie of net erna, tonen dat die generatie het op alle vlakken minder goed deed. Die kinderen hadden een lagere scholingsgraad, ze deden meer een beroep op sociale voorzieningen, hun gezondheid was slechter en ze stierven vroeger. De generatie had een duidelijke achterstand.’
Maar wat de Spaanse Griep gelukkig ook heeft aangetoond, is dat pandemieën niet blijven duren en dat de samenleving kan herstellen. ‘Er wordt veel gesproken over “het nieuwe normaal”, maar historici weten als geen ander dat samenlevingen altijd onderhevig zijn aan veranderingen, met of zonder een pandemie. We zullen dus opnieuw kunnen samenkomen. Na de Spaanse Griep braken de Roaring Twenties aan, een periode van economische groei en een bloei in de culturele productie. Betere tijden komen er aan. Dat hebben we ook geleerd uit de Spaanse Griep’, besluit de historica.
Herkenbaar, toch? Helaas zijn ook de fouten die 100 jaar geleden gemaakt werden vandaag even herkenbaar. Zo werd in 1918, net zoals in 2020, pijnlijk duidelijk wat het belang is van preventieve maatregelen, een politieke visie op lange termijn, daadkracht en internationale samenwerking.
‘Virussen kennen geen grenzen en collectieve kwetsbaarheid vraagt een collectief beleid’, legt historica Nel de Mûelenaere (VUB) uit tijdens de corona lesmarathon van de universiteit. ‘Politici die meer aan de volgende verkiezingen denken in plaats van aan de lange termijn? Dat werkt niet. Een overkoepelende, langetermijnvisie, ook in tijden van voorspoed, is ontzettend belangrijk in het voorkomen van een epidemie. Die politieke inertie ten tijde van de Spaanse Griep was de oorzaak van het hoge aantal doden, maar ook een gebrek aan politieke coördinatie en de schrale uitwisseling van informatie door de polarisatie tussen verschillende landen. De periode van de Spaanse Griep werd immers gekenmerkt door een sterk politiek wantrouwen en chaos vanwege de Eerste Wereldoorlog. Men had dan ook geen idee van de omvang van de pandemie. En ook nationaal was er geen gecoördineerd beleid. De Amerikaanse president president Woodrow Wilson beval zijn medewerkers uitdrukkelijk om te focussen op positief nieuws. Er was immers een oorlog aan de gang.’
Een ander feit dat we hadden moeten kennen, is dat een virus niet iedereen op gelijke wijze treft. Dat ook hoogwaardigheidsbekleders zoals de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt, de Spaanse koning Alfonso XIII en de Britse premier Lloyd George niet gespaard bleven, versterkte de mythe van een klassenneutrale ziekte. Maar dat betekende niet dat iedereen even kwetsbaar was. ‘De mortaliteit lag tot 50 procent hoger bij het armere en niet blanke deel van de bevolking. De arme bevolking had vaak onderliggende aandoeningen, ze leefde in slecht geventileerde huizen, dicht op elkaar, kon niet rekenen op een degelijke gezondheidszorg en het vertrouwen in de medische autoriteit was veel kleiner. Bovendien bereikten de maatregelen de kwetsbare groepen niet. De ongelijkheid die er al is in de samenleving wordt in tijden van pandemie groter en zelfs dodelijker. Ook daarom is opnieuw dat collectief beleid nodig om de zwakkeren in de samenleving te beschermen.’
Een ervaring uit de periode van de Spaanse Griep die vandaag nog altijd niet evident lijkt, is dat een lockdown wel degelijk werkt. ‘Als we geen medicijnen of vaccins voorhanden hebben, zijn niet-farmaceutische maatregelen de beste optie. Dit weten we dankzij de Spaanse Griep. Uit een onderzoek uit 2007 van 17 Amerikaanse steden waarin de verschillende lockdowns werden onderzocht, bleek dat een vroege, intensieve en lange lockdown leidde tot 50 procent minder slachtoffers. Een eerlijke risicocommunicatie waarin de ernst van de situatie werd onderstreept, was een belangrijke factor voor de bereidwilligheid van de bevolking om zich aan de lockdown te houden. Valse geruststellingen van publieke autoriteiten zorgden daarentegen voor een gebrek aan wantrouwen. Bovendien vaart de economie op langere termijn beter bij een strenge lockdown. Dat blijkt ook uit de eerste onderzoeken in deze coronapandemie.’
Gebrek aan historisch besef?
Om te voorkomen dat een nieuwe pandemie de wereld opnieuw zou ontwrichten, bestuderen epidemiologen al meer dan een eeuw de Spaanse Griep. Waarom doen we het vandaag dan niet zoveel beter dan 100 jaar geleden?
‘Als we door het kennen van onze geschiedenis geen fouten meer zouden maken, zouden historici overal ter wereld het hoge woord voeren in expertenpanels en in de media’, verklaart de Mûelenaere. ‘Het is niet zo simpel als het citaat van de filosoof George Santayana, “Wie zijn geschiedenis niet kent, is gedoemd haar te herhalen”. Geschiedenis is niet bedoeld om met het vingertje te zwaaien of om simpele lessen te trekken zoals “als ik dit doe, zal dat gebeuren”. Er zijn altijd nieuwe factoren en een nieuwe maatschappelijke context. De geschiedbeoefening is vooral een oefening in kritisch denken en het erkennen dat het verleden niet meer terugkomt en fundamenteel anders is. Dat was ook zo in 1918. De medische wetenschap stond toen bijlange nog zo ver niet als vandaag. Men wist zelfs niet dat men met een virus te maken had. Er was al vier jaar een wereldoorlog aan de gang, er was censuur, politiek wantrouwen, een gebrek aan communicatiemiddelen en veel minder informatie.’
Toch is historisch besef van epidemieën en pandemieën wel degelijk nuttig, zegt de Mûelenaere. ‘Dankzij de geschiedbeoefening kunnen we perspectieven toevoegen en betere scenario’s uitdenken. De geschiedenis biedt een essentiële toevoeging aan de informatie en aan onze blik waardoor we betere keuzes kunnen maken en nadenken over het verloop van en de respons op deze crisis. Kijk maar naar de snelle en doeltreffende respons van Taiwan wat tot een relatief mild verloop van corona heeft geleid. De beleidsmakers hadden immers al ervaring met een soortgelijk coronavirus in het begin van de 21e eeuw, namelijk SARS.’
Het trauma van een pandemie
Kan de Spaanse Griep ons tot slot een perspectief bieden op de toekomst nu de coronapandemie haar tweede jaar ingaat?. ‘We moeten blijven investeren in nationale gezondheidzorg, want de onrechtstreekse gevolgen van een pandemie laten zich nog vele jaren later voelen en kunnen diepgaande sporen nalaten. Niet alleen door de dodentol en de persoonlijk drama’s, maar ook door de gevolgen van een langdurende ziekte. Want ook na de Spaanse Griep hadden veel mensen nog last van geheugenproblemen, vermoeidheid en longproblemen. Meer zelfs, studies naar de generatie kinderen die geboren werd tijdens de pandemie of net erna, tonen dat die generatie het op alle vlakken minder goed deed. Die kinderen hadden een lagere scholingsgraad, ze deden meer een beroep op sociale voorzieningen, hun gezondheid was slechter en ze stierven vroeger. De generatie had een duidelijke achterstand.’
Maar wat de Spaanse Griep gelukkig ook heeft aangetoond, is dat pandemieën niet blijven duren en dat de samenleving kan herstellen. ‘Er wordt veel gesproken over “het nieuwe normaal”, maar historici weten als geen ander dat samenlevingen altijd onderhevig zijn aan veranderingen, met of zonder een pandemie. We zullen dus opnieuw kunnen samenkomen. Na de Spaanse Griep braken de Roaring Twenties aan, een periode van economische groei en een bloei in de culturele productie. Betere tijden komen er aan. Dat hebben we ook geleerd uit de Spaanse Griep’, besluit de historica.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
