‘Lieven Van Gils is geen type-5’

‘Het enneagram is geen betrouwbaar wetenschappelijk model’, schrijft Patrick Vermeren nadat dit model in Van Gils & gasten aangeprezen werd om er persoonlijkheidstypen mee te onderscheiden.

Van Gils & gasten deed het weer. Op 18 september werd iemand uitgenodigd om de lof te zingen van een pseudowetenschappelijke theorie, zonder enige kritische noot. Sandra De Clercq mocht er haar boek, De kracht van het enneagram, komen aanprijzen. Ze beweerde daarbij dat het enneagam “een psychologisch model” is “dat wetenschappelijk gevalideerd” en “dus echt” is. In een apart filmpje hoorden we ook Jef Colruyt vertellen dat hij 2.000 Colruyt-werknemers een enneagram-opleiding had laten volgen.

De enneagram-verkondigers beweren dat ze negen karaktertypen kunnen onderscheiden. Dat het er precies negen zijn komt niet voort uit psychologisch onderzoek, maar heeft te maken met het symbool dat ermee verbonden is: op een cirkel bevinden negen punten zich op gelijke afstand van elkaar. Elk punt staat voor een persoonlijkheidstype en bepaalde types zijn op de cirkel via lijnen met andere types verbonden.

De eerste schriftelijke bronnen over het enneagram zijn terug te vinden in het Christelijke boek Arithmologia, geschreven door de Jezuïet Ahtanasius Kircher in 1665. Sommigen plaatsen het enneagram zelfs nog veel vroeger, binnen de mondelinge traditie van het Broederschap van de Sarmoun(g), een Soefistische sekte. Rond 1920 werd het enneagram populair gemaakt door George Gurdjieff, Oscar Ichazo en Claudio Naranjo. Zij waren geen psychologen of artsen, maar baseerden zich naar eigen zeggen op bronnen zoals het Soefisme, Confucius, de Kabbala en I Ching.

Het hoeft geen betoog dat dit verhaaltjes zijn die dateren uit een tijd waarin de wetenschap nog geen zinnige dingen over onze psyche kon zeggen. Destijds beschikte men helemaal nog niet over het arsenaal onderzoeksmethoden en statistische methodes die we nu kennen.

Vandaag bestaan er wel degelijk valide manieren om iemands persoonlijkheid te beschrijven, maar die vertrekken niet meer van enkele vooraf gedefinieerde categorieën. Het 5-factorenmodel (OCEAN) of het 6-factorenmodel (HEXACO) stellen onze persoonlijkheidstrekken voor als continue dimensies in plaats van types. Hier zijn duizenden wetenschappelijke publicaties over te vinden, terwijl er van het enneagram geen spoor te vinden is in de wetenschappelijke literatuur.

Sandra De Clercq is afgestudeerd als arbeidspsychologe. Ik ken haar al heel lang als aanhanger van het enneagram. Retorisch is ze erg sterk. Ooit vertelde ze me volgende metafoor: ‘het niet is omdat je met een aardappelmesje iemand kan doden, dat je het aardappelmesje uit de keuken moet bannen’. Op dat moment accepteerde ze nog dat het enneagram niet wetenschappelijk onderbouwd is, maar geloofde ze dat je met onjuiste vragenlijsten toch nuttige dingen kunt doen.

Blijkbaar heeft ze intussen haar mening herzien. De Clercq zegt dat het enneagram “wetenschappelijk gevalideerd”, iets wat ook op haar website staat. Daar wordt onder meer verwezen naar “de Franstalige versie van de HPEI” die een “opmerkelijke wetenschappelijke validatie heeft doorstaan van professor Nathalie Delobbe van de Katholieke Universiteit van Louvain-La-Neuve.” Het gaat hier over de Halin-Prémont Enneagram Indicator, de enneagram-vragenlijst van Philippe Halin en Jacques Prémont. Het klopt dat Delobbe die vragenlijst onderzocht heeft.

Wat veel mensen echter niet beseffen, is dat je een relatief aanvaardbare psychometrische vragenlijst kan bouwen op basis van een compleet onzinnige theorie, bijvoorbeeld zoals op basis van een horoscoop. Dit is exact wat hier gebeurd is. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat deze vragenlijst nergens verschijnt in de academische literatuur en dat de handleiding van Delobbe, Halin en Prémont een privépublicatie is (die ik overigens aankocht om hun beweringen te kunnen onderzoeken). Overigens liet Delobbe me via mail weten dat ze niet was nagegaan of het ook theoretische klopte.

In de hele academische literatuur is er geen enkele steun te vinden voor de theoretische grondslagen van het enneagram omdat er simpelweg geen theorie is. Ook empirisch onderzoek laat geen spaander heel van het enneagram. De negen types vormen helemaal geen mooie cirkel als men deze theoretische structuur onderzoekt met een techniek die multi-dimensional scaling heet. Een grondige analyse samen met Danny Rouckhout van de Universiteit Antwerpen leerde me dat de negen types op een andere plaats liggen dan het enneagram voorstelt (ze liggen zelfs niet op een cirkel). Ook de onderlinge correlaties tussen de negen types zijn erg problematisch.

Overigens zou een goede persoonlijkheidsvragenlijst per schaal 6 à 9 vragen moeten bevatten, terwijl dat er voor HPEI minder zijn. Andere enneagram-vragenlijsten zijn nog erger. Doordat ze met gedwongen keuzevragen werken, worden de waarden onderling kunstmatig afhankelijk gemaakt. Als waarden bij de ene schaal hoog zijn, worden andere waarden bij de andere schaal noodgedwongen laag.

Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat serieuze psychologen zich van het enneagram distantiëren. De Nederlandse professor Wim Hofstee stelde onder andere: “een psycholoog die hiermee werkt, riskeert een klacht gebaseerd op artikel III.3 van de professionele Ethische Code van het Nederlands Instituut van Psychologen.” Professor Wouter Duyck (UGent) maakte er na de aflevering nog minder woorden aan vuil:

https://twitter.com/wduyck/status/1042505598632423424Wouter Duyckhttps://twitter.com/wduyck

Zeg @VanGilsengasten , zo gratis twintig minuten zendtijd en reclame, zonder enige tegenspraak, voor compleet onwetenschappelijke nonsens zoals het #enneagram, waarom doen jullie dat eigenlijk? (Elke willekeurige HR academicus had jullie dat kunnen vertellen)

— Wouter Duyck (@wduyck) September 19, 2018

In het programma vertelde Sandra De Clercq dat presentator Lieven Van Gils duidelijk “type 5” was: “de onderzoekende denker”. Veel journalisten zijn volgens haar “vijven en zessen” omdat ze veel kunnen te weten komen en veel kunnen bijleren zonder dat ze al te veel connectie met mensen moeten maken. Dat Van Gils een kritische denker zou zijn, bleek alvast niet uit de naïviteit waarmee hij deze dame aan het woord liet.

Lieven Van Gils is geen type-5.

Bovendien mocht ook actrice Ann Pira beweren hoe het enneagram haar zowel privé hielp als voor het spelen van rollen. Acteur Koen De Bouw was ook al positief, want diens echtgenote zou als bedrijfscoach gebruik maken van het enneagram en van familieopstellingen. Dat laatste is zelfs nog grotere onzin, met beweringen dat je door opstellingen in de ruimte via paranormale processen ‘plots’ antwoorden op je problemen krijgt. Zelfs de anders zo kritische Dalila Hermans trapte in de val van de positieve veralgemeningen die zo typisch zijn voor de typologieën zoals MBTI (Meyers-Briggs Type Indicator) of het enneagram. Zulke modellen worden ook wel horoscoopmodellen genoemd: ze gebruiken vooral flatterende en positieve bewoordingen, houden je voor dat elk type vooral talenten heeft en zijn zo vaag dat iedereen er zich er helemaal in lijkt te herkennen.

Heel veel mensen voelen zich aangetrokken tot het occulte, mystieke en esoterische. Maar als je het over de persoonlijkheid van mensen hebt, kan je niet voorzichtig genoeg zijn. Met foute modellen of foute meetinstrumenten kan je geen accurate uitspraken doen. Het enneagram is geen betrouwbaar wetenschappelijk model. En Lieven Van Gils is al zeker geen type 5.