‘Katten zijn nog steeds solitaire jagers, geen echte sociale wezens, zoals mensen of honden’

Voor de Universiteit Van Vlaanderen antwoordt Tiny De Keuster op de vraag waarom katten kopjes geven. Ze staat daarvoor stil bij de manier waarop katten communiceren.

Je komt thuis na een lange werkdag , opent de deur en knipt het licht aan. Nergens een kat te bespeuren. Je gaat op zoek en vindt haar – in een bolletje gedraaid in de kleerkast. Wanneer je kastdeur opent om haar te aaien, trekt ze haar groene ogen open en kijkt ze je verveeld aan. Pas wanneer je de ijskast opent, staat ze daar, zich lekker uit te rekken en kopjes te geven aan de tafelpoot. Vervolgens vleit ze zich tegen je benen met haar staart rechtop – het tipje gekruld. Met een warm gevoel open je een vlootje van een nieuw merk kattenvoeding en plaatst het op haar tafeltje. Met een sprong gaat ze ruiken aan het eten, wendt haar hoofd af , springt van het tafeltje en gaat vervolgens aan de buitendeur miauwen omdat ze naar buiten wil. Je opent de schuifdeur, en zonder je een blik te gunnen, stapt je kat met haar pootjes in de verse sneeuw.

Een uur later verschijnt ze opnieuw, met haar kopje duwend tegen het venster en staart in de lucht. Gewillig schuif je het venster open, waarop ze zich langs je benen vleit en een dode muis neerlegt aan je voeten. Je kijkt en je kokhalst. Ondertussen heeft de kat alle interesse aan de muis verloren en begint zich in de zetel met volle overgave te wassen. L’ hygiène avant tout, katten zijn op reinheid gesteld.

Iets later op de avond zit je lekker te lezen in een boek, wanneer je kat kopjes gevend bovenop de pagina’s komt liggen. Heerlijk denk je, wat is er zaliger dan het kroelen van je kat. Je vergeet je boek en je glimlacht om haar attitude en de gruwel van de dode muis. Maar plots , zonder verpinken springt ze van je schoot en installeert zich met een sprong boven op de boekenkast. Een plekje waar je niet bij kan zonder trapje. Wanneer je rechtstaat kijkt ze je doordringend aan, en dan draait ze zich in een bolletje. Onzichtbaar.

De volgende ochtend op het werk, vertelt jouw collega hoe enthousiast en met liefde ze dagelijks wordt begroet door haar hond en hoe hij de hele avond uitgestrekt op haar schoot ligt te slapen. Je slikt even en denkt na. Wat is er toch mis met mijn kat, of is er iets mis met mezelf? De ene keer komt ze kopjes geven en lijkt het wel op flirten, de andere keer lijkt het opportunisme (om precies dat eten te krijgen dat ze zelf wil), en dan isoleert ze zich gewoon. Uren alleen, weg van alle contact. Misschien klopt de mythe dat katten eigenzinnige wezens zijn? Je besluit dat dit voor jouw kat alleszins het geval is, want wat je ook probeert, ze doet haar eigen ding. Je herinnert je een fragment uit het boek van Takashi Hiraide: ‘De kat, haar ware gedaante is ongerept en niet behaagziek.’ Ja zo voelt het.

Om katten te begrijpen is het nuttig om terug te gaan naar de roots van onze huiskat.

Wie is ze en waar komt ze vandaan? Huiskatten (Felis vulgaris) stammen af van de Kleine Afrikaanse wilde kat (Felis Lybica). Deze kattensoort leeft solitair en jaagt vooral op kleine prooien. Het jagen gebeurt vooral ’s nachts, overdag verschuilt ze zich ergens in het struikgewas, onzichtbaar voor de buitenwereld. Toen de mens zich is gaan vestigen om aan landbouw te doen, zijn een aantal van deze katten in de buurt van menselijke nederzettingen gaan leven omdat de graanschuren plekken waren met overvloed aan voedsel (muizen en ratten). Geleidelijk aan zijn katten gemigreerd naar Europa en de rest van de wereld.

Tot aan het begin van vorige eeuw bleven katten een functionele rol vervullen, ze kwamen van pas bij het verdelgen van ongedierte en leefden ze merendeels in stallingen of buitenshuis. Het is pas in de laatste 80 jaar dat mensen katten in huis namen, omdat de kat een sociale meerwaarde had: warmte en gezelschap voor de mens. Hoeveel verschilt onze huidige kat van haar voorouder, de wilde kat?

Net omdat mensen de wens koesteren om de kat als huisdier te houden is het belangrijk om te beseffen dat onze huidige kat genetisch weinig verschilt van haar voorouder de Afrikaanse wilde kat. Katten zijn niet echt gedomesticeerd. We denken vaak van wel, maar het klopt niet. Katten zijn nog steeds solitaire jagers. Geen echte sociale wezens dus, zoals mensen of honden.

Nu denkt u misschien: solitaire jager, dat is niet van toepassing op mijn kat. Mijn kat is best aanhankelijk en volgens mij heel sociaal, maar wel eigenzinnig. Wat betekent solitair leven? Solitair leven betekent dat je probeert elk sociaal contacten met onbekende soortgenoten zoveel mogelijk te vermijden, tenzij het gaat over het zoeken van een partner om je voort te planten. Solitair jagen betekent dat je zelf zorgt voor je eten en dat je van eten dus zeker geen sociale happening maakt.

Ontmoetingen met onbekenden

Daarnaast betekent een solitair bestaan dat je lichaamshoudingen er voornamelijk op gericht zijn om te zeggen ‘ga weg’, omdat je sociale vaardigheden ondermaats zijn. Het ontmoeten van een onbekende kat loopt doorgaans verkeerd af, want je bezit onvoldoende subtiele conflictvermijdende signalen om een misverstand op te lossen. Dus ingeval van een onbekende ontmoeting ga je blazen, een hoge rug opzetten en een dreigend geluid maken in de hoop dat je tegenstander voorgoed uit je zicht verdwijnt.

Lukt dit niet, dan zet je het op een lopen en je vlucht weg. Als weglopen niet lukt dan loop je het risico om gekwetst te worden in een kattengevecht en dat probeer je ten allen tijde te vermijden. Ben je gewond, dan gedraag je je als een solitair: je verstopt je in een hoekje waar niemand je kan zien. Je wacht geduldig en likt je wonden, in afzondering.

Ondertussen vraagt u zich af waar dit artikel heen gaat. Wanneer komen de kopjes op de proppen. Want daar ging het toch over: waarom geven katten kopjes?

Om de link naar het kopjes geven te maken is het nuttig om kattencommunicatie iets meer uit te diepen en een antwoord te zoeken op de vraag: hoe slagen katten erin om onbekende katten te vermijden in het dagdagelijkse leven? Maar ook: hoe zoeken katten een partner en meer nog: hoe onderhouden katten dan wél sociale contacten. Wel, katten doen dit hoofdzakelijk via geuren. Katten (alsook andere zoogdieren, insecten en zelfs vissen) zijn in staat om ‘geheime’ boodschappen te verzenden via een geurenpalet enkel bestemd voor soortgenoten, een soort geheime taal. De boodschappen zitten verpakt in specifieke stoffen (feromonen) en bevatten heel gerichte informatie met name sexuele, competitieve of emotioneel getinte boodschappen.

Bij katten gebeurt het ‘lezen’ van de feromonen-boodschap via een detector systeem gelokaliseerd in een kanaal in de mondholte van de kat: het Orgaan van Jacobsen ( het vomeronasaal orgaan). Via dit orgaan worden de feromonen gedecodeerd en de informatie gaat rechtsreeks naar het hersengedeelte waar het wordt verwerkt.

De voordelen van communiceren met urine

Eén van de veelgebruikte manieren bij katten om feromonen te en is via urine. Katten gaan rechtstaand en met de staart omhoog urine sproeien tegen objecten of planten. De informatie kan je best vergelijken met post-its: geurbriefjes met een boodschap die enkel kan gelezen worden door soortgenoten. De interpretatie kan verschillen van kat tot kat, zo zal een urine-signaal dat uitdraagt ‘hallo, ik ben krols, is er een kater in de buurt?’ vooral betekenis hebben voor een intacte kater en niet voor een gesteriliseerd exemplaar. Andere boodschappen zijn meer universeel, zoals een aanduiding voor een onaangename emotie op conflictplaatsen ‘op deze plaats heb ik ruzie gemaakt’ of voor alarm ‘ hier is een dreiging’.

Communiceren via urine heeft een aantal voordelen voor het omgaan met onbekenden. Je kan een boodschap in de ruime omgeving achterlaten en deze is dagenlang leesbaar voor iedere kat die langs komt. Je kan dus met elkaar praten zonder elkaar fysiek te ontmoeten. Op deze manier kan je close-encounters en het risico op gevechten vermijden. Maar er zijn ook een paar nadelen aan urine-geur-briefjes: je hebt geen idee of iemand de geuren oppikt en wie ze precies oppikt of wanneer. Wil je sociaal contact onderhouden met je nakomelingen of een partner dan dienen de geuren uit te gaan van fysiek contact…Daarom gebruiken katten nog een andere manier om geuren te en, namelijk kopjes geven.

Katten geven kopjes aan bepaalde katten, aan bepaalde mensen, aan bepaalde andere dieren, maar ook aan objecten of meubilair. Wat doen ze precies en wat communiceren ze? In de jaren ’90 ontdekte men dat onze huiskat ter hoogte van haar kop (kaken, jukboog, oor basis en rond de mondhoeken) faciale feromonen (FP) produceert en deze via het gedrag ‘kopjes geven’. Op heden heeft men 5 faciale feromonen kunnen identificeren. F2 wordt gebruikt om de bereidheid tot voortplanting te communiceren, F3 bevat een geruststellend feromoon dat de kat verspreidt om ervoor te zorgen dat haar leefomgeving (meubilair, tafelpoten, objecten) comfortabel ruikt, en tenslotte F4 bevat een feromoon dat zorgt voor sociale binding (‘vriendjesgeur’). De betekenis van F1 en F5 is op heden nog niet bekend.

Uit onderzoek blijkt dat onze huiskat op gebied van kopjes geven wel degelijk verschilt van haar wilde voorouder: onze hedendaagse katten kiezen ervoor om via kopjes ‘vriendjes’ te worden met de mensen en de omgeving waarin ze leven. In kattentermen is vriendjes worden een traag proces, dat best lukt wanneer ze iemand (mens of ander dier) kennen vanaf jonge leeftijd. Dan word je voor de kat mogelijks een lid van haar ‘sociale groep’, dus iemand waar ze tegen aan gaat liggen, kopjes aan geeft, likjes geeft en waartegen ze in slaap valt.

Mensen denken doorgaans dat katten met kopjes geven liefde of genegenheid communiceren, maar eigenlijk communiceren ze een gevoel van veiligheid voor zichzelf, zoiets als ‘hey, ik zie jou wel zitten, en ik kom even mijn sociale binding bevestigen’. Het kopjes geven aan meubilair heeft dan weer te maken met ‘ik wil dat de omgeving mijn geuren draagt, want dan voel ik me comfortabel’. Vanuit een kattenperspectief is het dagelijks bevestigen van ‘ ik wil hier zijn’ dus een must. Want voor katten zijn sociale banden broos, en dienen dagelijks te worden bevestigd.

We kunnen besluiten dat katten een apart levensmotto hebben: Hoe graag ik je ook zie, ik wil daarnaast een leven apart. Ik verschuil me graag voor uren, en dan wil ik onzichtbaar zijn. Men zegt ook wel eens dat katten de uitvinders zijn van de latrelatie, en dat het net deze eigenschap is die haar mensen geliefd of gehaat maakt: katten eisen ruimte voor zichzelf en hebben nood aan afzondering.

Wanneer je kat kopjes komt geven, dan ben je dus een geluksvogel, want de kat heeft jou gekozen om deel uit te maken van haar wereld. Isoleert je kat zich, geef haar dan ruimte en bedenk dat je kat niet alles kan invullen wat jij als mens wenst. Het gedrag van katten accentueert misschien wel een aantal menselijke noden zoals onze vraag naar aandacht op moment dat wij het willen. Stof tot nadenken.

Professor Tiny De Keuster is verbonden aan de faculteit Dierengeneeskunde van de UGent. Ze doet onderzoekt naar het gedrag van gezelschapsdieren.