De studie naar het verschijnsel ‘jamais vu’ won onlangs de Ig Nobelprijs voor onbedoeld grappig onderzoek. Maar wat vertelt het omgekeerde déjà vu ons over ons geheugen?
Jamais vu is het minder bekende broertje van het déjà vu, waarbij u het gevoel krijgt een nieuwe gebeurtenis al eerder te hebben meegemaakt omdat ze zo vertrouwd aanvoelt. Een jamais vu komt iets minder vaak voor en doelt op de bevreemdende sensatie die ontstaat wanneer iets routinematigs of herkenbaars plots secondelang vreemd en betekenisloos wordt.
Zo kan het fenomeen opduiken wanneer u naar het gezicht van uw vader of moeder kijkt en u het plotseling ongewoon of onbekend vindt. Of als u al jaren muziek speelt en ineens de weg kwijtraakt in een bekende muziekpassage. Of u lijkt een vertrouwde plek even door andere ogen te zien.
Een van de auteurs van de studie, Akira O’Connor, professor psychologie aan de Universiteit van St Andrews in Schotland, ervoer het aan den lijve terwijl hij op de autosnelweg reed. Hij moest op de vluchtstrook stoppen omdat hij plots even niet meer wist waarvoor de pedalen en het stuur dienden. Gelukkig komen zulke gevaarlijke toestanden zelden voor.
Déjà vu’s komen vaker voor bij jonge mensen en minder frequent als het geheugen verslechtert.
Wie vaak een déjà vu ervaart, zal ook het omgekeerde veelvuldiger meemaken aangezien het allebei om dissociatieve ervaringen gaat waarbij iemand in staat is zijn eigen geheugensysteem op te merken. Omdat jamais vu’s makkelijker in een wetenschappelijke setting op te wekken zijn dan déjà vu’s, liet O’Connor enkele proefpersonen dezelfde woorden herhaaldelijk opschrijven. Ongeveer twee derde van de deelnemers rapporteerde na ongeveer dertig herhalingen dat de woorden op den duur hun betekenis verloren, aldus het onderzoek dat in 2020 in het wetenschappelijk vakblad Memory verscheen. ‘Het lijkt niet te kloppen, het is bijna alsof het niet echt een woord is maar iemand me eringeluisd heeft om te denken dat het dat wel is’, zo beschreef een deelnemer zijn ervaring.
Conflict in de hersenen
Lang werd aangenomen dat het geheugen bij een déjà vu een valse herinnering aanmaakt, waarbij een gebeurtenis eerst in het geheugen wordt opgeslagen alvorens de hersenen ze bewust registreren. Het brein denkt dan verkeerdelijk dat het iets al eerder heeft gezien of beleefd. Met flitsen uit een vorig leven, zoals weleens beweerd wordt, heeft het in elk geval niets te maken.
O’Connor vermoedt dat er nog iets anders aan de hand is. Zo zou er een conflict in de hersenen ontstaan waarbij wat we denken te zien niet overeenkomt met wat we weten dat we zien. Een déjà vu waarschuwt voor deze hersenfout door een soort ‘factchecking’ uit te voeren. Het is een signaal voor een goed functionerend geheugensysteem.
Vandaar dat déjà vu’s vaker voorkomen bij jonge mensen en minder frequent als het geheugen verslechtert. Het verwante verschijnsel presque vu neemt wel toe met de leeftijd. Dat beschrijft de sensatie waarbij de hersenen een herinnering net niet kunnen ophalen, het zogenaamde ‘tipje van de tong’-effect.
(Lees verder onder de preview)
Verdwalen in herhaling
Om het mechanisme achter het jamais vu te achterhalen, hadden de onderzoekers maar liefst 15 jaar nodig. De belangrijkste wetenschappelijke verklaring voor het verlies van de associatieve kracht van woorden is die van verzadiging, waarbij het verwerkingsproces zo overbelast raakt dat ze onzinnig worden. Het ietwat onwezenlijke gevoel dat bij dat betekenisverlies komt kijken is in feite een realitycheck die ons helpt om uit een te automatische registratie te stappen. Onze cognitieve systemen moeten immers flexibel blijven zodat we onze aandacht kunnen richten op waar het nodig is, in plaats van te lang te verdwalen in repetitieve taken.
Al die psychologische verschijnselen komen bij veel mensen voor en zijn onschuldig. Al zou er ook een verband zijn met stress en angst, en zijn het daarnaast mogelijke symptomen van een epilepsieaanval. Het verschil met dementie is dan weer dat de fouten bij jamais en déjà vu’s nog steeds opgemerkt worden en spontaan verdwijnen zonder dat er gevolgen zijn voor iemands gedrag.
De resultaten kunnen volgens de onderzoekers bijdragen aan het beter begrijpen en behandelen van een obsessieve compulsieve stoornis (OCD). Daarbij signaleren repetitieve handelingen dat de realiteit begint af te glijden. Als voortdurend controleren of de deur op slot is die taak op de duur zinloos maakt, wordt het moeilijk om nog te weten of de deur wel of niet op slot is. Zo begint een vicieuze cirkel.
ANDERE WINNAARS VAN DE IG NOBELPRIJZEN
De Ig Nobelprijzen, de zogenaamde alternatieve Nobelprijzen, bekronen elk jaar onderzoek dat op het eerste gezicht doet lachen, maar bij nader inzien ook doet nadenken. De winnaars krijgen elk een (vals) biljet van 10.000 miljard Zimbabwaanse dollar.
Communicatie: voor onderzoek van de hersenen van mensen die achterstevoren praten in de gemeente La Laguna op het Spaanse eiland Tenerife.
Geologie: voor het essay ‘Fossielen eten’ waarin wordt uitgelegd waarom paleontologen soms rotsen likken. Door het oppervlak van een fossiel of gesteente nat te maken, komen minerale deeltjes en texturen beter uit.
Werktuigbouwkunde: voor onderzoek naar necrobotica, oftewel het gebruik van dode spinnen als grijpmachines. De poten van de spin zijn van nature gesloten zoals een gebalde vuist, maar kunnen worden geopend met behulp van hydraulische druk.
Gezondheid: voor de uitvinding van een slim toilet dat menselijke uitwerpselen onderzoekt op tekenen van ziekte via camera’s en sensoren.
Natuurkunde: voor onderzoek naar hoe de seksuele activiteit van grote aantallen ansjovissen de gezondheid van de oceaan kan bevorderen.
Psychologie: voor onderzoek uit 1969 waarbij aangetoond wordt dat hoe meer mensen op straat naar boven kijken, hoe meer toevallige passanten dat ook doen.
Onderwijs: voor onderzoek naar hoe scholieren zich vervelen in de klas als ook de leraar zich staat te vervelen.
