‘Niemand keek naar de slachtoffers om’: afscheid van Chinese aids-klokkenluidster Gao Yaojie

In Manhattan overleed de 95-jarige Gao Yaojie. De Chinese gynaecologe legde als klokkenluidster een ongeziene aidsepidemie in haar thuisland bloot.

Gao Yaojie komt als oudste van vijf kinderen uit Shandong, in het oosten van China. Haar vader beheert er landerijen. Op haar vierde kent het kind dankzij een privéleraar al 1000 schrifttekens. Naar oude traditie worden zes jaar lang haar voeten ingebonden op zoek naar perfecte lotusvoetjes. Die krijgt ze: maatje 34, maar ze moet helaas trekkebenend door het leven.

Uitgelachen

In 1937 vernietigen Japanse invallers alle familiale bezittingen. Het gezin verkast naar het binnenland en landt in Kaifeng, hoofdstad van de provincie Hanan. Zij studeert daar – uitzonderlijk als meisje – geneeskunde. Wanneer Mao aan de macht komt, sluit zij enthousiast aan bij diens jeugdbrigades. In 1953 studeert Gao af als gynaecologe. Ze trouwt met een arts en het koppel krijgt twee dochters en een zoon.

Mao’s hervormingen mislukken. Hongersnoden teisteren Hanan. Tijdens de daaropvolgende Culturele Revolutie confisqueert de overheid de bezittingen van haar familie, sluit ze haar dertienjarige zoon op voor smaad aan Mao en tuigt de Rode Garde haar af als dochter van een landeigenaar. Ze pleegt bijna zelfmoord wanneer ze finaal haar baan als arts verliest.

Gao overleeft in de grijze economie. ‘Zwangere boerenvrouwen betaalden mij soms met een kip’, zegt ze later. ‘Als die elke dag een ei legde, was ik rijkelijk vergoed.’ Ze krijgt haar baan terug wanneer de revolutie luwt. Het ziekenhuis waar ze werkt, benoemt de populaire en briljante gynaecologe zelfs tot professor. Begin jaren 1990, niet eens 65, gaat ze met pensioen maar blijft op afroep beschikbaar.

Zo staat ze in 1996 bij een patiënte met wie niemand raad weet. ‘Ik stelde een hiv-test voor, maar mijn collega’s lachten mij uit: iedereen weet dat alleen buitenlanders aids krijgen.’ De boerendochter test positief. Hoe raakte ze besmet? Gao vermoedt bij een transfusie tijdens een vroegere operatie. Ze doorkruist Hanan tot in de kleinste dorpen op zoek naar andere aidsgevallen en vindt die daar tot haar verbijstering bij hopen.

Kwakzalverij

‘Hele families waren verwoest. Niemand keek naar de slachtoffers om.’ De overheid ontkent eerst het schandaal en wijt dan, geheel waarheidsvrij, de epidemie aan onbeschermde seks en drugsgebruik. Maar Gao heeft de gruwelijke waarheid door. Vooral arme Chinezen verkopen bij herhaling hun bloed aan – soms illegale – donorcentra. Bij de afname, dikwijls met gebruikte naalden, wordt het plasma uit het bloed gehaald. De resterende cellen en bloedplaatjes van verschillende donoren gaan een centraal reservoir in en zo terug naar de bloedgevers. ‘Eén geval met hiv, één besmette naald en iedereen was gegarandeerd geïnfecteerd.’

De gynaecologe begint een heilige oorlog. Op eigen kosten – haar man kan nauwelijks iets van hun spaargeld redden – laat ze flyers met aidsvoorlichting drukken. Ze deelt voedsel en medicijnen uit aan slachtoffers en regelt opvang voor aidswezen. Een farmabedrijf met pillen tegen de ziekte doet ze sluiten wegens kwakzalverij. Permanent bestookt ze politici. Terwijl het buitenland haar lauwert, verzuurt de relatie met de Chinese machtshebbers compleet.

In 2007 sluit Peking 5000 illegale bloedbanken en telt het land zo’n 10 miljoen aidspatiënten. Gao krijgt huisarrest omdat ze de overheden blijft kapittelen. ‘Ik kreeg 50 agenten om mij heen. Ik moest wel heel belangrijk zijn.’ Finaal mag ze, na pressie van senator Hillary Clinton, in de VS haar zoveelste prijs ophalen. Het geld gaat naar haar kruistochten. Idem voor de opbrengsten van haar biografie.

Wanneer een nieuw huisarrest dreigt in 2009 vlucht ze op haar 82e naar New York. Alumni van de universiteit van Cambridge vangen Gao op. Ze keert nooit meer terug naar China, maar wil toch dat haar as na haar dood in de Gele Rivier verstrooid wordt.