IJslandse vulkanoloog: ‘De kans op een uitbarsting is sinds het weekend gedaald’

In IJsland rommelt de aarde al wekenlang. Er zijn tienduizenden bevingen geregistreerd en de eerste stad is geëvacueerd. Is er een vulkaanuitbarsting op komst? Vulkanoloog Thorvaldur Thordarson kan weinig met zekerheid zeggen, maar spreekt de IJslandse burger alvast moed in. ‘De uitbarstingen op Reykjanes zijn veel minder intens dan die in Pompeii destijds.’

Komt er binnenkort een nieuwe vulkaanuitbarsting in IJsland?

Thordarson: Waarschijnlijk niet. Maar we kunnen het ook niet helemaal uitsluiten. Nog niet tenminste. Wat wel zeker is, is dat de kans op een uitbarsting sinds het weekend is gedaald.

Toen een golf van aardbevingen het zuidwesten van IJsland op zijn grondvesten deed schudden, voorspelden de overheid en enkele wetenschappers dat het hooguit nog een paar dagen zou duren. Wat denkt u? Hoe lang zal het volgens u nog duren?

Thordarson: De aarde is hier al dagen aan het beven, dat klopt. Vrijdag waren de aardbevingen hier in Grindavík heftiger dan ooit. De situatie was dramatisch. In mijn huis in Eyrarbakki, ongeveer 66 kilometer ten oosten van Grindavík, waren er zeven aardbevingen van magnitude 4 tot 5 op de schaal van Richter. Alleen al in het weekend waren er 880 kleine aardbevingen en steeg het magma bijna tot het aardoppervlak. Maar sindsdien is de seismische activiteit weer afgenomen. Als het zo verder gaat, zal ook het risico op een vulkaanuitbarsting afnemen. Bovendien heeft het magma zich verder naar het noorden verplaatst en is de seismische activiteit weer afgenomen tot een diepte van ongeveer vier à vijf kilometer. Vrijdag reikte het magma nog tot 800 meter onder het aardoppervlak.

De aardbevingen kunnen de voorbode zijn van een vulkaanuitbarsting waarbij het magma door de aardkorst breekt.

U hebt het over de verticale, met magma gevulde spleten onder het aardoppervlak. Op het schiereiland Reykjanes kunnen zulke aders, gevuld met magma met een temperatuur van 1000 graden, wel 15 kilometer lang zijn. En dat alles op slechts een paar kilometer van de hoofdstad Reykjavik. Dat is zorgwekkend.

Thordarson: Dat klopt. Sinds 2019 zijn er geregeld bevingen op het schiereiland, sinds oktober zijn er al 24 geteld. Dat is nieuw en het baart me zorgen. De aardbevingen kunnen de voorbode zijn van een vulkaanuitbarsting waarbij het magma door de aardkorst breekt. Zulke uitbarstingen gaan meestal gepaard met lavafonteinen en lavastromen die zich tot 20 kilometer van de bron kunnen verplaatsen.

Hoe is de situatie nu op Reykjanes? Hoe groot is de schade?

Thordarson: De schade van de aardbevingsgolf van afgelopen vrijdag is enorm. En de bevingen zijn nog niet voorbij.

Waarom zijn de aardbevingen zo verwoestend?

Thordarson: Het bijzondere aan deze aardbevingen is dat ze dunbevolkte gebieden hebben getroffen, vooral de stad Grindavík. Plaatselijk zie je nu metersdiepe scheuren in de velden, verzakte grond en uiteengereten wegen. IJslandse huizen zijn heel stevig gebouwd, en toch zitten ze nu vol scheuren en barsten. Er vielen nog geen gewonden, maar de infrastructuur is zwaar beschadigd. De geothermische energiecentrale in de buurt vormt ook een bedreiging.

(Lees verder onder de preview)

Bewoners werden voor het eerst in 50 jaar geëvacueerd. Was dat voorbarig of was het de juiste beslissing?

Thordarson: Dat was absoluut de juiste beslissing. Omdat de aardbevingen zich direct onder de stad Grindavík voordoen en ook de spleet met magma zich daar bevindt, werd gevreesd voor een uitbarsting. In Grindavík wonen 3700 mensen, wat overeenkomt met één procent van de IJslandse bevolking. Op wereldschaal is dat weinig, maar voor ons is het veel. De eerste inwoners vertrokken vrijdag kort na de middag al op eigen initiatief, de rest werd later geëvacueerd. Sommigen verblijven bij familie, anderen in openbare voorzieningen.

Wanneer zullen die mensen terug naar huis kunnen?

Thordarson: Niemand zal snel naar huis terugkeren. De geothermische baden van de Blue Lagoon, een beroemde toeristische attractie, zijn ook tijdelijk gesloten. De luchthaven van Keflavik is wel nog altijd open. Die ging in 2010 dicht toen de vulkaan Eyjafjallajökull wekenlang aswolken in de lucht spuwde en wereldwijd 100.000 vluchten moesten worden geannuleerd.

Dreigt er in het slechtste geval een catastrofe met duizenden doden, zoals in Pompeii in het jaar 79?

Thordarson: Nee, dat is onmogelijk. De Vesuvius heeft een heel ander soort activiteit. De uitbarstingen op Reykjanes zijn veel minder intens dan die in Pompeii destijds. Wees gerust, een uitbarsting op het schiereiland zal niet leiden tot een lavastroom in de hoofdstad.

Waarom schudt en spuwt de aarde zo vaak in IJsland?

Thordarson: IJsland is een van actiefste vulkanische gebieden ter wereld en het grootste van Europa. Het is ook een relatief jong eiland, het is nog niet volgroeid. Er loopt een tektonische plaatgrens door het midden van IJsland, van het zuidwesten naar het noordoosten. Elk jaar verschuiven de westelijke en oostelijke helften van IJsland een centimeter in beide richtingen. De grens tussen die tegengesteld bewegende platen wordt dan gevuld met magma door intrusies en uitbarstingen. Iedereen die in IJsland woont, is zich daarvan bewust.

Is de vulkanische activiteit een vloek of een zegen voor uw land? Elk jaar komen tienduizenden toeristen de lavastromen bekijken.

Thordarson: Het is zowel een bedreiging als een attractie.

We staan aan het begin van een actieve vulkanische periode die wel 300 jaar kan duren.

U zei onlangs dat er een nieuwe uitbarstingsperiode begint op het schiereiland Reykjanes. Wat bedoelt u daarmee?

Thordarson: De vulkanische activiteit op Reykjanes wordt gekenmerkt door uitbarstingsperioden die elk 300 tot 400 jaar duren. Daartussen zijn er rustperiodes zonder vulkaanuitbarstingen. Die duren 600 tot 1000 jaar. De laatste eruptieperiode op het schiereiland eindigde in 1240 na Christus, en 781 jaar later, in 2021, begon een nieuwe eruptieperiode.

Dat klinkt behoorlijk geruststellend. Maar laat ik het u nog eens vragen: hoe bezorgd bent u?

Thordarson: Ik maak me grote zorgen omdat de situatie nog altijd zeer ernstig is. We weten niet of, wanneer en waar een uitbarsting zich zal voordoen. Dit keer hebben de bevingen ook grote schade veroorzaakt. Maar met zulke situaties hebben we als IJslanders leren te leven.

Wat is het slechtst denkbare scenario?

Thordarson: Dat er een uitbarsting komt waarbij lava ontstaat en zich verspreidt over de stad Grindavík, de energiecentrale en de lagune. In het beste geval is er een korte uitbarsting buiten de stad zonder schade aan de infrastructuur.

Kan het gevaar worden afgewend, laten we zeggen, voor Kerstmis?

Thordarson: Dat is onmogelijk te voorspellen. We hebben de afgelopen vier jaar vijf van dit soort incidenten gehad. En ik ben bang dat dit ook niet het laatste in zijn soort zal zijn. Het zou volgend jaar weer kunnen gebeuren. En daarna nog een paar keer.

Is IJsland wel goed voorbereid op nog meer bevingen en uitbarstingen?

Thordarson: Tegen lavamassa’s valt niet veel te beginnen. Je kunt ze wel proberen om te leiden. Wij wetenschappers denken na over maatregelen om de stroom weg te leiden van de infrastructuur – eventueel door beschermende barrières op te werpen.

Ik kan u verzekeren dat de uitbarstingen geen gevolgen zullen hebben voor Europa.

Muren van beton?

Thordarson: Eerder dijken van zand of grind. Dat hebben we al geprobeerd met de uitbarsting van de Fagradalsfjall-vulkaan in 2021. Het resultaat was veelbelovend.

President Gudni Th. Jóhannesson heeft de IJslanders opgeroepen om bij elkaar te blijven: ‘We zijn een klein land, maar daar kunnen we juist onze kracht van maken. Soms zijn we als een familie.’ Welke raad zou u die familie meegeven? Wegvliegen nu het vliegveld nog open is?

Thordarson: Als er één luchthaven wordt gesloten, hebben we nog altijd twee andere. Nee, ernstig, zover hoeft het niet te komen. Ja, soms zijn we als een kleine familie die elkaar steunt. Maar dat neemt niet weg dat we nog altijd waakzaam moeten zijn. Het gaat er niet om welke wetenschapper gelijk heeft met zijn voorspellingen of wie het meest in het avondnieuws komt. Het gaat om meer dan individuen: we staan zij aan zij en handelen als een samenhangend geheel.

De rest van Europa hoeft zich geen zorgen te maken?

Thordarson: We kunnen het heel goed zelf aan. En ik kan u verzekeren dat de uitbarstingen ook geen gevolgen zullen hebben voor Europa. Natuurlijk hebben we ook echte, grote vulkanen die as en gassen in het luchtruim spuwen als ze zouden uitbarsten. Maar daar gaat het nu niet om. Dat is een toekomstdroom.

Bidden IJslanders soms om vulkaanuitbarstingen af te wenden – tot God, of tot natuurgeesten?

Thordarson: Ik bid niet.