‘Hoe motiveer je je kinderen om te doen wat je vraagt, zonder ze de hele tijd te commanderen?’

‘Vandaag kunnen we met overtuiging vertellen dat er een aantal basisingrediënten bestaan van een stimulerende opvoeding’, schrijven Maarten Vansteenkiste en Bart Soenens (beide UGent).

Je kind opvoeden is niet vanzelfsprekend. Er zijn dagen waarop het opvoeden op wieltjes loopt. Je luistert geduldig waarom je kind weigert mee te werken, je kind aanvaardt je uitleg waarom je het iets opdraagt, en je biedt keuzes aan die je kind waardeert. Op andere dagen loopt het moeizaam. Je planning wordt overhoop gehaald, je moet voortdurend achter de veren van je kind zitten, en je komt in een fikse ruzie terecht. Met een knagend schuldgevoel kruip je in bed.

Alle ouders worstelen wel eens met de vraag wat een goede opvoeding is voor hun kind. Je hebt dan wel het beste met je kind voor, opvoeden is en blijft een zoektocht waarbij elk kind anders is en elke leeftijd zijn eigen uitdagingen kent. Als ouder beroep je je bij het opvoeden ook op je intuïtie, op je buikgevoel. In vele gevallen is deze intuïtie een goede raadgever. Maar soms ook niet. Sommige ouders zijn bijvoorbeeld geneigd om hun kind sterk te prijzen wanneer het zich onzeker voelt. Hoewel dit intuïtief een erg begrijpelijke reactie is, kan deze een boomerangeffect hebben als kinderen falen. Een mislukking kan kinderen die eerst de hemel werden ingeprezen nog onzekerder maken. Omdat je intuïtie je als ouder dus kan misleiden is het interessant om vanuit bestaande opvoedingskaders je opvoedingsintuïtie aan te scherpen. Want op basis van onderzoek kunnen we vandaag met overtuiging vertellen dat er een aantal basisingrediënten bestaan van opvoeding die de psychologische groei van je kinderen stimuleert.

Vitamines voor groei

Je kind moet voldoende eten en drinken om zich fysiek te ontwikkelen. Maar er is meer. Als je graag wil dat je kind zich ten volle ontplooit en groeit als persoon, dan heeft het ook drie psychologische vitamines nodig. Zo heeft je kind een behoefte aan autonomie. Het vertoont initiatief, wil zelf graag aan het roer staan van zijn ontwikkeling, en wil graag serieus genomen worden door jou. De behoefte aan relationele verbondenheid zorgt er voor dat je kind warme, hechte relaties opbouwt, zich geborgen bij je voelt en emotioneel bij jou komt bijtanken in tijden van nood. Ten slotte heeft je kind ook een behoefte aan competentie. Je kind heeft de drang om beter te worden, het wil nieuwe vaardigheden en kennis goed onder de knie krijgen, en wil hierbij graag gevoelens van succes ervaren.

Kinderen hebben veel baat bij deze drie vitamines. Op dagen dat ze zich meer autonoom, verbonden en competent voelen, stralen ze meer enthousiasme en energie uit en zijn ze meer tevreden met zichzelf. Op dagen waarop deze drie behoeftes worden gefrustreerd, worden ze vaker weerspannig en kwaad en voelen ze zich somberder.

Opvoedingskompas

Omdat deze drie vitamines bijdragen tot de groei van je kind kunnen ze een nuttige leidraad zijn om je opvoedingsintuïtie op te schragen. Deze vitamines bieden als het ware een bril waardoor je bij je reacties als ouder kan stilstaan. Je kan bijvoorbeeld de autonomie van je kind ondersteunen door aandachtig te luisteren naar het perspectief van je kind (ook in emotioneel hoog oplaaiende situaties) en door gepaste keuzes te geven. Als je kind zelf kan kiezen wanneer het de kamer opruimt of in welke volgorde het schooltaken aanpakt, wordt de kans groter dat je kind autonomie ervaart. De behoefte aan relationele verbondenheid kan je ondersteunen door te investeren in een warme en vriendelijke gezinssfeer, door gezamenlijke leuke activiteiten te doen, en door er te zijn op emotioneel moeilijke momenten. Een gevoel van competentie kan je bevorderen door je kind heldere verwachtingen en een structuur mee te geven, maar ook door gepaste hulp te bieden, en je kind te prikkelen om nieuwe dingen te leren of huistaken goed te maken. Omgekeerd staan sommige dingen die je als ouder doet haaks op deze vitamines: op je kind roepen en het hard straffen, kritiek geven, als een helikopter boven je kind cirkelen om het voortdurend bij te sturen, of je liefde en appreciatie op een chanterende wijze als koopwaar aanbieden in ruil voor flinke medewerking.

De verschillende opvoedingspraktijken van ouders in diverse kwesties en situaties kunnen we in een opvoedingskompas plaatsen. Zoals de term kompas suggereert kan dit model richting geven aan je dagelijks handelen als ouder. Hierbij zijn “vitamine-rijke” stijlen te verkiezen (bijv., afstemmend, begeleidend) boven “vitamine-arme” stijlen (bijv., dominerend, opgevend). Het opvoedingskompas maakt de valkuilen van verschillende stijlen duidelijk. De vrees van sommige ouders dat sterk inzetten op participatie en overleg in een te afwachtende houding kan verzanden is legitiem. Kinderen hebben in een democratische overlegcultuur ook nood aan structuur. Tegelijkertijd kan deze structuur ook zeer rigide zijn, waarbij je als ouder eisend of zelfs dominerend uit de hoek komt. Als je benieuwd bent naar je eigen opvoedingsprofiel, dan kan je een online bevraging invullen. Deze opvoedingsvragenlijst bevat concrete opvoedingssituaties die voor jou als ouder herkenbaar kunnen zijn.

Zelfzorg

Als we spreken over wenselijke opvoeding, dan begin je als ouder misschien al zenuwachtig te schuiven op je stoel. Je voelt je beoordeeld, in een hokje geduwd. Dit is niet de bedoeling. Perfecte ouders bestaan niet. Er zijn dagen waarop ouders aan eigen idealen beantwoorden, maar er zijn even goed dagen waarbij ze hier niet in slagen. Dit is geen falen. Dit zijn leerkansen, zoals je zelf misschien beklemtoont als iets niet goed lukt voor je kind. Opvoeden is een proces van vallen en opstaan, waarbij mededogen en leergierigheid als ouder de groei in je ouderrol in de hand werken terwijl snoeiharde zelfkritiek net je eigen groei in de weg staat. Bovendien valt het wel vaker voor dat je kind je met je rug tegen de muur plaatst. Op zo’n moment schuif je vanzelf door naar een meer hardhandige aanpak.

Als je zelf je eigen behoeftenhuishouding op orde hebt, dan ben je beter in staat om de vitamines van je kinderen te ondersteunen. Probeer dus dingen te doen die je echt graag doet, waar je goed in bent en met mensen waar je echt om geeft. Zowel op het werk, tijdens je vrijetijdsactiviteiten, en met je gezinsleden. Hoe meer je eigen vitamines zijn voldaan, hoe meer je energietank is gevuld, je beschikbaar kan zijn voor je kinderen, en je flexibel en creatief kan afstemmen op de behoeftes van je kinderen.

Prof. Dr. Maarten Vansteenkiste & Prof. Dr. Bart Soenens schreven deze bijdrage in naam van de sectie ontwikkkelingspsychologie van de UGent. In 2015 verscheen hun boek Vitamines voor groei: Ontwikkeling voeden vanuit de zelf-determinatie theorie(Acco).