Hebben planten een bewustzijn? ‘Het is niet omdat je geen brein hebt, dat je niet slim kunt zijn’ 

Planten zijn geen passieve organismen, maar intelligente wezens die in staat zijn tot verfijnde interacties met hun omgeving, zegt wetenschapsfilosoof Paco Calvo. Anders gezegd: u kijkt nooit nog op dezelfde manier naar de sanseveria op uw vensterbank.  

Win een duoticket voor het Feest van de Filosofie

Paco Calvo is een van de sprekers op het Feest van de Filosofie in Leuven op 5 april met onder meer ook Tommy Wieringa, minister Frank Vandenbroucke en gezondheidseconoom Erik Schokkaert.

Mocht u overwegen om straks uw gras te maaien, weet dan dat bij grassprieten letterlijk het angstweet uitbreekt wanneer ze geconfronteerd worden met een dodelijke maaimachine. Beschadiging door mechanisch snoeien of een natuurlijke grazer doet bij planten een groot aantal zogenaamde Green Leaf Volatiles (GLV) – onder andere methanol, ethanol, aceetaldehyde en aceton – vrijkomen, die nieuwe cellen vormen om de schade te herstellen en bacterie- en schimmelvorming te voorkomen.

GLV’s zijn ook een soort SOS-signaal dat planten in de buurt waarschuwt voor gevaar zodat ze zich kunnen beschermen via afschrikmiddelen zoals het creëren van een onaangename smaak.  

Het is slechts een van de vele voorbeelden die Spaans plantenonderzoeker en filosoof Paco Calvo (Universiteit van Murcia) in zijn boek Planta Sapiens aanhaalt om plantenintelligentie aan te tonen. 

Kunt u eens uitleggen wat een plant intelligent maakt?  

Paco Calvo: Je moet het onderscheid maken tussen ontwikkeling, gedrag en intelligentie. Planten groeien, krijgen voortplantingsorganen en reproduceren zich, net zoals kinderen opgroeien tot volwassenen. Dat noemen we ontwikkeling. Als we spreken over het gedrag van planten, spreken we over een specifieke vorm van groei, waarbij ze bepaalde beslissingen kunnen nemen, zoals in welke richting ze groeien.   

Zodra we het gedrag van planten kennen, moeten we ons afvragen of ze intelligent gedrag vertonen. Groeit een klimplant in een ongecontroleerde manier rond een gastheerboom of vertoont ze een groeipatroon dat flexibel is en niet zomaar het gedrag volgt dat in de genen geschreven staat? Intelligent gedrag is het type gedrag dat zich aanpast aan externe omstandigheden. Een plant kan bijvoorbeeld beslissen om in een andere richting te groeien. Daarnaast is intelligent gedrag ook doelgericht, anticiperend en probleemoplossend. 

Geef eens een voorbeeld van anticiperend plantengedrag?  

Calvo: Uit experimenten waarbij we wortels van een plant in verschillende potten staken, blijkt dat planten grotere wortelgroei vertonen in een omgeving met constante nutriënten, maar nog meer wortels ontwikkelen in een omgeving met stijgende voedingsniveaus. De plant discrimineert dus in functie van de verwachte toename van voedingsstoffen omdat ze weet dat ze op die manier in de toekomst beter af zal zijn.  

Hoe kunnen planten intelligent zijn? Ze hebben toch geen brein?  

Calvo: U gaat ervan uit dat intelligentie alleen maar kan voorkomen in het dierenrijk. We zitten zo vastgeroest in het dogma van neuronale intelligentie. Maar intelligentie heeft veel gezichten. Het is niet omdat je geen centraal zenuwstelsel hebt met een brein, dat je niet slim kunt zijn. Planten hebben hun eigen problemen, maar ook hun eigen strategieën. Ze hebben neurotransmitters als glutamaat, GABA, dopamine en serotonine die elektrische signalen versturen en ontvangen. Mensen worden opstandig als we het label neurotransmitter gebruiken voor planten omdat we het nog te veel linken aan het idee van synapsen zoals die in het zenuwstelsel van dieren voorkomen.  

We hebben twee opties: ofwel blijven we zitten in onze tunnelvisie. Of we stoppen met navelstaren en kijken verder dan de intelligentie die op de onze lijkt. Vandaag meten we het gedrag van andere organismen alsof wij de Gouden Standaard zijn. Apen, mieren, planten,… ze zijn zogezegd allemaal minder intelligent dan de mens. Ook het idee dat planten traag en passief zijn, is gebaseerd op menselijke denkpatronen. Planten zijn niet snel of traag. Ze groeien in hun tempo, aangepast aan hun noden. Timelapsefotografie toont net heel erg dynamisch gedrag. Planten zoeken naar licht, vermijden obstakels en reageren met andere organismen. Als je weet dat planten veel energie nodig hebben om te groeien, kunnen ze dat maar beter in de juiste richting doen. Ze hebben niet de luxe om wat rond te lummelen.  

U vindt de mens te arrogant?

Calvo: We moeten af het antropocentrisme. Om onszelf te redden uit de miserie die we hebben geschapen, moeten we onszelf uit beeld halen. Dat is best een gezonde oefening. Anders zal elke oplossing altijd gebaseerd zijn op menselijk egoïsme. 

Heeft uw onderzoek uw persoonlijke kijk op de natuur veranderd?  

Calvo: Absoluut. Ik woon op het platteland in het zuidoosten van Spanje en kijk op een heel andere manier naar mijn boomgaard met sinaasappelbomen en olijfbomen. Ik denk voortdurend: mijn god, wat missen we nog allemaal? Misschien hebben planten wel een bewustzijn of subjectieve ervaring.  

Planten met gevoelens? Dat lijkt me nogal controversieel.

Calvo: Het is zo moeilijk voor de mens om aan andere levensvormen een vorm van bewustzijn toe te kennen zonder het te trivialiseren. Sommigen maken er dan een karikatuur van. Alsof er een wezentje in de plant zit dat zegt wat het moet doen. Als we de tools hebben om onderzoek te doen naar menselijk bewustzijn, kunnen we die tools aanpassen om onderzoek te doen naar het innerlijke leven van eender welke levensvorm, zelfs bij bacteriën. Waar leven is, is een vorm van intelligentie.  

Sommige mensen eten geen dieren met het oog op dierenwelzijn. Kunnen we nog planten eten als we ervan uitgaan dat plantenwelzijn bestaat?

Calvo: Ik begrijp uw vraag, maar u denkt opnieuw in door de mens gecreëerde categorieën. Waarom spreekt u van dierenwelzijn en plantenwelzijn? En niet over welzijn van het leven? De levensboom is een verzameling van individuen. Laat je morele waarden niet afhangen van het feit dat je vegan of vegetariër bent, maar wel van het feit of het voedsel op je bord al dan niet een vorm van onnodige stress en miserie onderging om jou te voeden.

De biodiversiteit gaat in snel tempo verloren door morsdode monoculturen. Zelfs milieuactivisten snappen het nog altijd niet. Ze geven om de natuur omdat we haar nodig hebben. Maar je moet net geven om de natuurlijke wereld zelfs als we ze niet nodig zouden hebben, vanwege de intrinsieke waarde van het leven.  

Wat hoopt u dat lezers meenemen uit Planta Sapiens? 

Calvo: Mensen zijn altijd op zoek naar antwoorden en zekerheden, maar ik heb geen pasklare antwoorden. Wat ik wil, is dat de lezer zijn vooroordelen loslaat. Charles Darwin zag met het blote oog gedragspatronen in planten die we vandaag de dag nog steeds niet kunnen zien met timelapsefotografie omdat zijn geest vrij van vooroordelen was. We zijn meer plant dan we denken, alleen zien we het niet. Het is gewoon een kwestie van denken outside of the box, of zoals ik het graag noem: outside of the pot. (lacht) 

Hebben planten een geheugen en kun je dan van intelligentie spreken?