Hannah Fry organiseerde de algemene repetitie voor corona: ‘Het kon nog véél erger’

In 2018 hield wiskundige Hannah Fry met het grootschalige experiment BBC Pandemic een algemene repetitie voor de coronacrisis. ‘Halve maatregelen volstaan niet om de verspreiding van een virus te temperen.’

De uitbraak van de coronapandemie werd twee jaar geleden al eens in scène gezet door professor Hannah Fry, die wiskunde doceert aan University College London. Samen met biostatistici en virologen van de universiteit van Cambridge en de London School of Hygiene & Tropical Medicine organiseerde ze in 2018 het grootschalige experiment BBC Pandemic. Haar plan? Met behulp van een app de verspreiding van een killervirus in kaart brengen.

Van haar simulatie maakte ze de documentaire Contagion! die eind maart 2018 door de Britse openbare omroep BBC werd uitgezonden. Vanuit het Zuid-Engelse stadje Haslemere infecteerde Fry – alias patiënt zero – in een jaar tijd naar schatting 43 miljoen landgenoten met een virtueel dodelijk griepachtig virus. Twee maanden na Hannah Fry’s verwoestende wandeling door Haslemere zouden volgens berekeningen 886.000 Britten bezweken moeten zijn.

Naar aanleiding van de coronacrisis zond BBC Four vorige maand Contagion! opnieuw uit. En een inwoner van Haslemere plantte een bord in zijn voortuin: ‘Haslemere – verzusterd met Wuhan.’ Ook Telefacts toonde de documentaire, die nu nog een paar weken op VTM GO te herbekijken is.

Wat we nu meemaken lijkt een kopie van uw BBC Pandemic-onderzoek?

Hannah Fry: Ja, en eerlijk gezegd is dat voor mij niet echt een verrassing. It was an accident waiting to happen. Ons pandemieonderzoek liep van januari tot december 2018; in tussentijd draaiden we de documentaire. Het idee was gegroeid uit de risicotoptien van de Britse regering. Wetenschappers hadden een lijst gemaakt van de grootste bedreigingen voor het land. Daar stonden klassiekers op zoals een kernoorlog en een superstorm. Maar de eerste plaats ging naar een pandemie. We wisten dus blijkbaar al lang wat ons te wachten stond.

Hebben we dat te danken aan onze manier van leven, de globalisering en onze niet te stuiten reislust?

Fry: De start van een epidemie is nog altijd een toevallige speling van het lot. Het is een kwalijk gevolg van de natuur die poker speelt. Eén worp met de dobbelstenen bepaalt of een virus van de ene soort naar de andere zal overspringen. Die ene toevallige sprong bedreigt vervolgens meteen een hele populatie. En telkens als een virus zichzelf vermenigvuldigt, is er kans op mutatie.

Er is dus niets nieuws onder de zon, alleen krijgt deze pandemie een extra boost door onze manier van leven. Bijna de helft van de hele wereldbevolking woont in steden. En we hebben het risico ook verhoogd door ons steeds verder te wagen in dierlijke habitats.

Met BBC Pandemic wou u nagaan hoe een virus zich in onze dichtbevolkte wereld voortbeweegt .

Fry: Het is akelig om te zien hoe onze simulatie nu echt gebeurt. De corona-epidemie volgt vrij accuraat ons draaiboek. We wilden niet alleen simuleren en reconstrueren, maar ook oplossingen zoeken om een pandemie in te dijken. Want we wisten dat het ooit zou gebeuren, en we wisten ook dat we ons geen vergissingen konden permitteren. Er is telkens maar één kans om de juiste beslissing op het juiste moment te nemen. Dat lukt alleen als je een beroep kunt doen op zo accuraat mogelijke wiskundige modellen die weergeven hoe mobiel mensen zijn en hoeveel medemensen ze ontmoeten.

Wiskunde is dus van levensbelang in de strijd tegen deze pandemie?

Fry: Zonder twijfel. Het SIR-model is een klassieker in de epidemiologie en dat model wordt ook nu gehanteerd. Het deelt de bevolking in groepen in en volgt ze in de tijd, waarbij S staat voor susceptible of vatbaar, I voor infectious of besmettelijk en R voor recovered of genezen. Voorspellingen maken met dat soort wiskundige modellen is niet hetzelfde als de toekomst voorspellen met de hulp van een glazen bol. Modellen uittekenen vanuit data is zowat het enige wat we hebben als we een epidemie willen beheersen. Die modellen zijn geen perfecte voorafspiegelingen van de toekomst. Maar ze zijn beter dan niets.

Voor de start van ons experiment waren er amper data. De modellen om een pandemie te lijf te gaan, baseerden zich op een ouderwetse rondvraag uit 2006. Ze vroegen toen aan duizend mensen: ‘Waar was u de voorbije week en hoeveel andere mensen hebt u ontmoet?’ Meer dan tien jaar later leefden we door de doorbraak van de smartphone in een totaal andere wereld. Vandaag heeft iedereen zo’n ding op zak en wij beseften: dat is hét middel om proefondervindelijk vast te stellen hoe een besmetting zich verspreidt. We ontwierpen de app BBC Pandemic die de mobiliteit en de contacten van mensen in kaart bracht. Vervolgens nodigden we alle Britten uit om de app te downloaden en aan de simulatie deel te nemen. Een jaar lang verzamelden we de data van hun doordeweekse verplaatsingen en ontmoetingen.

Hoeveel mensen installeerden de app?

Fry: Aan het einde van de rit zaten we aan 100.000 downloads. Die 100.000 deelnemers bezorgden ons een schat aan data, inzichten en voorspellingen waar biostatistici vandaag de vruchten van plukken. Als patient zero ging ik met de app op mijn telefoon wandelen door de straten van Haslemere. Dat pittoreske stadje hadden we doelbewust gekozen, omdat het vlak bij stations en luchthavens ligt en vooral bevolkt wordt door pendelaars. Op dag 1 hadden 500 inwoners de app op hun telefoon geïnstalleerd. Ik ging naar de winkel, volgde een les yoga, dronk een koffie, groette de ene, sloeg een praatje met de andere en intussen besmette ik de brave burgers van Haslemere.

Het coronavirus is in België en het Verenigd Koninkrijk niet gestart met één patient zero, maar komt via diverse ‘patiënten’ het land binnen. Maakt dat een verschil?

Fry: Zeker, maar het verandert niets wezenlijks aan de manier waarop de ene mens zo veel anderen infecteert. Het wil wel zeggen dat ons experiment niet de enige basis mag zijn voor de strijd tegen de huidige pandemie. Er waren al eerdere epidemieën, denk maar aan de Mexicaanse griep of ebola, en die leverden ook inzichten op. BBC Pandemic toonde hoe mensen zich met elkaar ‘vermengen’. Het onderzoek leerde ook hoe effectief het is om regelmatig je handen te wassen. Uit de data bleek dat een kleine gedragsverandering voor een gigantisch verschil kan zorgen, zowel ten goede als ten kwade. Eén persoon kan aan de basis liggen van een epidemie die zich verspreidt over hele continenten, maar eenvoudige handelingen zoals social distancing en handenwassen kunnen de verspreiding vertragen.

Hoe kon u het effect van handenwassen afleiden uit de verzamelde data?

Fry: We raken voortdurend dingen aan en telkens als we dan ons eigen gezicht aanraken, lopen we een klein risico op besmetting. Als je met je vingers langs je mond glijdt, is het kruis of munt: krijg ik het virus of nog niet? Hoe vaker je je handen wast, hoe meer je die vele potentiële besmettingsmomenten elimineert. We voerden in de data ‘handwasmomenten’ in en berekenden wat voor effecten dat had op verdere besmetting. En wat bleek? Handenwassen doet de curve spectaculair afvlakken.

Met handenwassen alleen redden we het toch niet?

Fry: Nee, zeker niet. Social distancing, quarantaine, zelfisolatie, lockdown… alle maatregelen die nu genomen worden, zijn broodnodig. De Britse regering heeft te lang geaarzeld, vrees ik, waardoor de ‘sociale superverspreiders’ voluit hun gang konden gaan. Het virus blijkt te gevaarlijk om een gok te wagen op versnelde groepsimmuniteit.

Wie zijn de ‘sociale superverspreiders’?

Fry: Mensen die zeer veel sociale contacten hebben. Waarom zijn zo veel beroemdheden, premier Boris Johnson incluis, met corona besmet? Omdat ze meer dan de doorsnee mens met anderen in contact komen. Elke gemeenschap heeft zijn superverspreiders. Vóór BBC Pandemic was er het vermoeden dat sommige individuen door hun levensstijl of werk bij een pandemie gevaarlijker zijn dan de gemiddelde burger. Onze data bevestigen dat zwart op wit. In Haslemere bijvoorbeeld was de grootste superverspreider de mevrouw van de plaatselijke doe-het-zelfwinkel. Maar het kunnen ook leerkrachten zijn, treinconducteurs, paramedici, kelners of kassiers. Alle mensen die dagelijks nauw contact hebben met veel medemensen.

Wie het profiel van ‘sociale superverspreider’ heeft, loopt dus ook het grootste risico om zelf besmet te raken?

Fry: Ja. Het komt niet uit de lucht vallen dat acteur Tom Hanks en onze prins Charles besmet raakten. Sluiten van horeca en niet-essentiële winkels was een noodzakelijke maatregel. Net als de scholen, of de metro. Zolang er geen vaccin is, zijn isolerende maatregelen geen overbodige luxe. Jullie regering had dat vrij snel door, de onze niet.

Misschien ook uit schrik voor de economische prijs? Hoe langer de lockdown duurt, hoe groter de economische gevolgen.

Fry: De economische schade zal immens zijn. Maar er is iets wat me nog meer zorgen baart: met deze lockdown proberen we de volksgezondheid te beschermen, terwijl hij net ook vreselijke gevolgen heeft voor die volksgezondheid. Wij hebben geluk, we wonen in Londen in een huis met een tuin. Maar veel Londenaars zitten nu met hun kinderen opgesloten in een veel te krappe flat. Echt bevorderlijk voor de mentale gezondheid is dat niet.

Ik weet niet hoe het in België is, maar hier zijn de chemokuren van sommige kankerpatiënten gewoon opgeschort. Ik lees verhalen over mensen die blind aan het worden zijn en nergens behandeld kunnen worden. Hoogzwangere vrouwen krijgen geen toegang tot ziekenhuizen. Het gezondheidssysteem van het Verenigd Koninkrijk in lockdown begint griezelige gelijkenissen te vertonen met dat van Congo op het hoogtepunt van de ebolacrisis. Ook daar raakten hoogzwangere vrouwen de kraamklinieken niet meer binnen. Alle ivf-programma’s zijn opgeschort. Sommige koppels mogen hun kinderwens dus voorgoed opbergen.

Wij waren de eersten om met de data van BBC Pandemic in de hand te roepen: isolatie ís nodig, organiseer nú een lockdown. Maar we moeten meteen ook vaststellen dat een lockdown geen silver bullet is. Het is niet de ultieme oplossing. Veel hangt af van hoe ernstig burgers die maatregelen opvolgen. Geen enkel Europees land heeft tot hiertoe een lockdown naar Chinees model ingevoerd.

Frankrijk voerde toch strenge maatregelen in?

Fry: Vindt u? Ja, ze zijn streng, maar nee, niet zo streng als in China. Daar waren ook alle supermarkten dicht en moest iedereen ín zijn huis blijven. Eén keer in de week mochten mensen even naar buiten en een app op hun telefoon hield al hun bewegingen in de gaten. Levensnoodzakelijke boodschappen konden ze alleen online bestellen, wekenlang.

Had China gelijk met die complete isolatie?

Fry: Hoe sterk lockdowns moeten zijn, dat hebben we met ons experiment niet onderzocht. Maar de wereld leert nu wel dat halve maatregelen niet volstaan om de verspreiding van een virus te temperen. De data die deze pandemie opleveren, vormen voedsel voor modellen om toekomstige pandemieën onder controle te krijgen. Het is nog te vroeg om te bepalen wat de beste strategie is: een lockdown naar Chinees model, of het uitgebreide testen naar Zuid-Koreaans model. Moet er écht zo radicaal ingegrepen worden, of volstaat de meer pragmatische lockdown van de meeste Europese landen?

Het enige wat nu telt, is ‘bending the curve’. R0 is het reproductiegetal, of het aantal mensen dat iemand als geïnfecteerde zal besmetten. Dat hangt volledig af van zijn sociale contacten, van de besmettelijkheidsgraad van de ziekte en van hoe snel hij genezen is. Om een epidemie te kunnen stoppen, moet R0 onder 1 liggen. Als het reproductiegetal daarboven ligt, worden steeds meer mensen besmet. Dat is nu het geval. De R0 van het coronavirus zou tussen 2 en 2,5 gelegen hebben, maar op dit moment is het nog te vroeg om het effect van de Europese lockdowns te kennen.

Ik wil niet cynisch klinken, maar misschien hebben we geluk dat we nu ‘maar’ met dat coronavirus te kampen hebben? De meeste dodelijke slachtoffers vallen onder tachtigplussers met gezondheidsproblemen. Met een killervirus als ebola zaten we toch pas echt in een middeleeuws pestscenario?

Fry: Dat is waar, maar laat ik toch maar klaar en duidelijk stellen: dit virus ís gevaarlijk. Het doodt niet alleen hoogbejaarden of zwaar zieken. En het klopt, de meeste dodelijke slachtoffers zijn hoogbejaard, maar het zijn er wel veel. We moeten oppassen dat we het virus niet onschuldiger maken dan het is. Maar toch hebt u gelijk: dit virus had veel venijniger kunnen zijn. Misschien is het ook hoog tijd dat we ons daar bewust van worden: beste mensen, het kon véél erger! Ik heb zelf twee kleine kinderen en het klinkt waarschijnlijk egoïstisch, maar ik ben blij dat het virus kinderen minder ziek maakt dan volwassenen.

Biostatisticus Adam Kucharski publiceerde onlangs het boek The rules of contagion, de wetten van besmetting. Volgens hem verspreidde de financiële crisis uit 2008 zich op dezelfde manier als een virus. Ook nepnieuws zou zich volgens dezelfde regels verspreiden. Heeft hij gelijk?

Fry: Kucharski’s stelling klopt en dat komt omdat die ‘wetten van besmetting’ verpletterend eenvoudig zijn. (lacht) Stel: ik heb corona en besmet een paar andere mensen. Zij zullen ieder op hun beurt nog een paar anderen besmetten. Zo zijn we vertrokken. Volgens datzelfde eenvoudige principe gaat ook nepnieuws razendsnel online viraal. Je zet een fakebericht op je Facebook-account, een paar vrienden delen het met hun vrienden, die het vervolgens delen met anderen en zo verspreidt die onzin zich via digitale weg over de planeet. Vaak gedragen grote mainstreammedia zich dan nog eens als ‘sociale superverspreiders’, en gaan ze bij gebrek aan factcheckers die berichten mee verspreiden.

Als we de virale besmetting van nepnieuws willen tegengaan, moeten we overgaan tot virtuele isolatie en lockdowns?

Fry:Good luck. (lacht) Nee, de verspreiding van nepnieuws is moeilijk te stoppen, want er wordt nog een extra duwtje aan gegeven door de beruchte, maar zeer onduidelijke YouTube- en Facebook-algoritmes. Misschien kunnen we uit de strijd tegen de coronapandemie ook lessen trekken voor de strijd tegen andere vormen van kwalijke besmetting in onze samenleving. De voornaamste les is voorlopig dat deze coronacrisis niet existentieel is. Ze is zeer ernstig en zal ons leven op aarde zwaar en diep beïnvloeden, maar ze betekent niet het einde van de wereld.

Zullen we anders móéten gaan leven?

Fry: We moeten ons vooral bewuster worden van onze zwakke plekken. Het klinkt wellicht apocalyptisch, maar we moeten nog meer rekening leren houden met de mogelijke catastrofes die ons boven het hoofd hangen.

Zal het niet snel weer business as usual zijn, zoals meestal na een crisis?

Fry: Ik weet niet of dat altijd waar is. De autoriteiten en inwoners van Hongkong zijn zich nog zeer bewust van de SARS-epidemie van 2002. Daarom namen zij corona meteen ernstig en troffen ze razendsnel draconische maatregelen.

Door de coronacrisis heeft België nu een federale regering met volmachten. Overal in Europa krijgen politiediensten ruimere bevoegdheden en wordt er gemorreld aan privacywetten. Misschien is het grootste gevaar van deze crisis dat we ontwaken in een soort bigbrotherstaat?

Fry: Waakzaam blijven over de democratische spelregels is zeker geen overbodige luxe. De deelnemers aan ons experiment gaven met de installatie van de app ook een deel van hun privacy op. Maar dat was tijdelijk, strikt gereglementeerd en diende een wetenschappelijk doel. Nu gaan er steeds meer stemmen op om smartphones in te zetten bij het in kaart brengen en indammen van de epidemie. Ik begrijp waarom, maar het blijft een gewaagde stap. In het totalitaire China werd er zelfs geen debat over gevoerd: de app werd geïnstalleerd en de autoriteiten volgen nu in realtime wie met wie in contact staat. Ik huiver daarvan. Als ook bij ons met zo’n app gewerkt zal worden, moet er op zijn minst eerst stevig over gedebatteerd worden. We moeten opletten dat we in de strijd tegen dat coronavirus niet al onze fel bevochten vrijheden opofferen.