Haaien overleefden alles, maar overleven ze ook de mens?

Haaien overleefden bijna een half miljard jaar lang alle mogelijke planetaire stormen, maar de mens lijkt de crisis te veel te worden. Als we niet oppassen, jagen we ze in de vernieling.

Haaien hebben een veel complexer leven dan wij doorgaans voor mogelijk houden. Dat bleek mooi uit een studie van rifhaaien op een afgelegen atol in de Stille Oceaan. De dieren jagen er ’s nachts in open zee, maar overdag troepen ze samen op specifieke plekken voor de kust. Onderzoek, gepubliceerd in Proceedings of the Royal Society B, heeft uitgewezen dat dieren daarbij steevast het gezelschap van dezelfde ‘vrienden’ opzoeken. Ze kunnen jaren in hetzelfde troepje pleisteren. Of ze daar voordeel uit halen is niet bekend. Het is evenmin bekend of ze samen met hun ‘vrienden’ gaan jagen.

Andere haaien leiden een overwegend solitair bestaan, hoewel het niet uitgesloten is dat ze af en toe groepen vormen, vooral met het oog op de voortplanting. Maar één ding hebben veel haaien gemeen: hun populaties krijgen zware klappen als gevolg van menselijke activiteiten. Er circuleert een boutade die zegt dat er elk jaar 100 miljoen haaien (en verwante roggen) door mensen worden gedood – dat zijn er meer dan 11.000 per uur. We weten zelfs bij benadering niet hoeveel haaien er zijn, dus is het moeilijk om een verliespercentage aan dit cijfer te koppelen, maar het is in ieder geval een hallucinant getal.

Een onderzoek van de milieuorganisatie Traffic, die de handel in wilde dieren en planten probeert te volgen en te reguleren, toont aan dat 80 procent van de haaienhandel in handen is van een twintigtal grote bedrijven uit Indonesië, Spanje, India, Mexico en de Verenigde Staten. De handel in haaienvinnen als ingrediënt voor een luxesoep in Azië is de voornaamste drijfveer van deze slachtpartij. Haaienvinnen rotten bijna niet, zodat vissers ze héél ver kunnen gaan zoeken en lang kunnen bewaren voor ze geconsumeerd worden.

450 soorten

Ook kleinschalige visserijen kunnen plaatselijk voor problemen zorgen. Een studie in Biological Conservation illustreerde dat vissers in Kenia, Zanzibar en Madagascar elk jaar 2,5 miljoen haaien aan land brengen, wat bijna driekwart meer is dan wat ze officieel aangeven. Bijna de helft van de gevangen haaien komt per ongeluk als bijvangst terecht in netten of aan vislijnen die niet voor hen bedoeld zijn. Vangsten en bijvangsten leggen samen een enorme druk op de overlevingskansen van veel haaiensoorten, zeker omdat haaien traag groeien en zich langzaam voortplanten, waardoor de kansen op een snel herstel van een populatie beperkt zijn. Slechts een klein kwart van de ongeveer 450 nog levende haaiensoorten zou zich buiten de gevarenzone voor uitsterven bevinden.

De problematiek van de haaien haalt de belangrijkste wetenschappelijke vakbladen ter wereld. In Nature verscheen een intrigerende studie waarin grote gegevensbanken met satellietinformatie over enerzijds de verplaatsingen van vissersboten en anderzijds de zwerftochten van haaien met elkaar vergeleken werden. Uit het speurwerk bleek dat veel haaien zich ophouden op plekken waar veel vissersboten komen – wat niet zo bizar is als het lijkt, want veel haaien zijn viseters die op dezelfde visconcentraties afkomen als menselijke vissers. Daardoor worden ze extra kwetsbaar.

In de loop van de vorige eeuw werden haaien eerst immuun voor overbevissing beschouwd, schrijft het blad. Maar ze werden steeds meer het slachtoffer van bijvangsten in de context van commerciële tonijn- en zwaardvisvisserij in de open zee, waar ze vroeger veilig waren. Uit de studie bleek ook dat de meest kwetsbare haaiensoorten, zoals de indrukwekkende grote witte haai, die een kwalijke en grotendeels onterechte reputatie als menseneter kreeg door films als Jaws, de grootste overlap met visserijactiviteiten hebben. Haaien van de open zee kunnen grote afstanden afleggen en zelfs een volledige oceaan doorkruisen. Het zijn zwervers buiten categorie.

Een andere studie in Nature focuste op de precaire situatie van rifhaaien. Op een vijfde van de bestudeerde koraalriffen kwamen zelfs helemaal geen haaien meer voor, hoewel rifhaaien vroeger overal te vinden waren. Over de oorzaak van hun verdwijning moet niet moeilijk worden gedaan: hoe dichter bij een dorp en zeker bij een vismarkt een rif zich bevond, hoe minder haaien er te vinden waren. Bij de weinige riffen waarop nog grote populaties haaien vertoefden, was zelfs de kleinste visserij totaal afwezig.

De beste manieren om haaien te beschermen zijn mariene natuurreservaten waarin geen enkele vorm van visserij toegelaten is, en haaientoerisme als vervanger van haaienvisserij. Als levende haaien meer opbrengen dan dode kun je er een markt van maken die niet alleen voor de lokale mensenpopulatie nuttig is, maar ook voor de haaien zelf. Als grote zones van de oceaan vrij van menselijke visserij worden gemaakt – inbegrepen stukken waarin effectief veel vis zit, want anders hebben de haaien er niets aan – zou je de dieren voor uitsterven kunnen behoeden. Er zijn voorstellen om een derde van de open oceaan visserijvrij te maken, maar voorlopig zijn dat niet meer dan voorstellen en wordt er enkel op lokale en dus bescheiden schaal met mariene reservaten gewerkt. Zelfs daar is controle op illegale visactiviteiten vereist. Er is nog werk aan de winkel om haaien uit de gevarenzone te halen.

Plastic, lood en kwik

Daarenboven krijgen ze nog andere aanslagen op hun welzijn te verduren, die zich niet door grenzen van natuurgebieden zullen laten tegenhouden. Een rapport in Scientific Reports stelt dat twee derde van de haaien voor de Britse kust microplastics in hun lichaam heeft, en hoe groter de haai, hoe meer plastics. Het is wel niet duidelijk in welke mate dat hun overlevingskansen beïnvloedt. Een verslag in het vakblad Endangered Species Research meldt dat elk jaar duizenden haaien verward raken in achtergelaten visnetten en sterven.

In The Journal of Experimental Biology luiden wetenschappers de alarmbel over mogelijke funeste gevolgen van de klimaatopwarming, hoewel haaien doorgaans als vrij ongevoelig voor temperatuursveranderingen worden gepresenteerd. Maar veel jonge rifhaaien brengen hun eerste levensfase door op heel ondiepe plekken voor een kust, waar ze veilig zijn voor predatoren. Ze kunnen er echter te maken krijgen met temperaturen die te hoog worden voor hun welzijn. Een studie in Scientific Reports besloot bovendien dat door de verzuring van het oceaanwater als gevolg van een verhoogde concentratie opgeslorpt CO2 haaien steeds meer problemen krijgen met de vorming van hun schubben, waardoor ze minder efficiënt kunnen zwemmen en vatbaar worden voor huidproblemen. Een publicatie in Marine Pollution Bulletin maakte bekend dat grote soorten zoals de witte haai potentieel toxische concentraties van de elementen kwik, arseen en lood in hun lichaam kunnen hebben, hoewel er op het eerste gezicht geen aanwijzingen zijn dat hun overleving of voortplanting erdoor beperkt wordt.

Het is duidelijk dat haaien dragers zijn van een staalkaart van alles wat er mis kan lopen met de effecten van de menselijke aanwezigheid op het andere dierlijke leven. En zoals meestal het geval is met dit soort onderzoek, wordt er wel gekeken naar afzonderlijke aspecten van onze kwalijke aanwezigheid op het haaienleven, maar zelden of nooit naar de gevolgen van een cumulatie van alles wat ze te verduren krijgen.

Gezond zal het niet zijn, gezien het ondubbelzinnige gegeven dat veel haaiensoorten met uitsterven bedreigd zijn. Dat is extra erg in het licht van de vaststelling dat de haaienfamilie een van de langstlevende dierenfamilies op de aarde is. Een verslag in New Scientist vatte het mooi samen: haaien gaan al bijna 500 miljoen jaar mee en zijn dus een van de succesvolste diergroepen ooit (ter vergelijking: mensen zijn er, als je het breed bekijkt, amper 3 miljoen jaar). Haaien overleefden tot dusver vijf golven van massa-uitstervingen in hun lange geschiedenis, soms weliswaar maar op het nippertje. Hun hoogtepunt bereikten ze zo’n 360 miljoen jaar geleden, toen ze de oceanen domineerden.

Hun dieptepunt was 252 miljoen jaar geleden, na de grootste uitstervingsgolf van dieren en planten ooit: toen verdween liefst 95 procent van alle mariene leven als gevolg van snelle klimaatveranderingen, waarvan de achterliggende oorzaak nog altijd niet bekend is – een komeetinslag, een zware aanslag door ruimtegolven op de beschermende ozonlaag of een resem vulkaanuitbarstingen zijn mogelijkheden. De haaien overleefden toen wel, maar uitsluitend in de vorm van piepkleine soorten die zelden meer dan 10 centimeter groot werden.

De voornaamste conclusie van het onderzoekswerk was toch dat haaien als groep relatief ongevoelig zijn voor grote klimaatschokken, omdat ze een veelheid aan levensstrategieën aankunnen. Ze worden graag gepresenteerd als toppredatoren, maar er zitten ook afvaleters bij en dieren met unieke overlevingsstrategieën, zoals de reusachtige walvishaai, die 15 meter lang kan worden en een planktoneter is, net als de meeste grote walvissen. Haaien zijn op diverse vlakken nuttig en nodig voor de instandhouding van een gezond marien ecosysteem.

De grootste bedreiging voor haaien vandaag is dan ook niet de klimaatopwarming, maar overbevissing, zo concludeerden wetenschappers na een uitgebreide analyse van een massa gegevens. Je hebt als groep bijna een half miljard jaar lang alle mogelijke stormen doorstaan, en dan duikt er plots een slimme aap op, die in enkele honderden jaren tijd zo bedreven wordt in het exploiteren van alles wat de natuur voortbrengt dat je toch zwaar in de problemen komt. Hopelijk duikt er snel voldoende gezond verstand op in de mensenwereld om deze ultieme overlevers alsnog voor uitsterven te behoeden. Het zou erg zijn als wij ze definitief de dieperik in zouden jagen.

Tegelijk valt het bijna niet voor te stellen dat hier en daar toch niet wat bescheiden en commercieel oninteressante soorten aan onze knellende greep zouden ontsnappen. De kleinste bekende haaiensoort is de dwerglantaarnhaai, die op honderden meters diepte voor de noordkust van Zuid-Amerika leeft. Met zijn maximale lengte van 20 centimeter past hij nog net in een gestrekte mensenhand. Als kleine haaien de vorige uitstervingsgolven overleefd hebben, kan hij misschien de basis leggen van een nieuwe haaiengolf nadat de mensheid van de aarde is verdwenen. Want de kans dat wij het een half miljard jaar uitzingen is verwaarloosbaar, gezien de desastreuze manier waarop we met onze leefomgeving omgaan.