Evolutie-experte Cat Bohannon: ‘Seksisme heeft ervoor gezorgd dat meer vrouwen overleefden’

In haar bestseller Eva benadert evolutie-experte Cat Bohannon het evolutieverhaal van de mensheid vanuit een vrouwelijk perspectief. Haar stelling: gynaecologie en abortus waren cruciaal voor onze soort om te overleven. En seksisme ook.

Het idee achter uw evolutieverhaal klinkt verbazingwekkend eenvoudig: gynaecologie en het vrouwelijk lichaam zorgden ervoor dat de mens niet uitstierf. Vrouwen baren baby’s. Geen baby’s, geen toekomst. Maar als het vrouwelijk lichaam zo belangrijk is, waarom wordt het dan nog altijd minder onderzocht en blijft dat van de man de medische norm?

Cat Bohannon: Mijn boek zou er natuurlijk niet zijn als er niet zo veel nieuw en zeldzaam onderzoek was gedaan naar sekseverschillen en het vrouwelijk lichaam. Er zitten enorme gaten in onze kennis, maar we zijn een inhaalbeweging aan het maken.

De geneeskunde heeft lang nauwelijks aandacht besteed aan het vrouwelijk lichaam. Tegelijkertijd werden vrouwen wel eeuwenlang gezien als wandelende baarmoeders. Hoe verklaart u die paradox?

Bohannon: Dat komt door onze seksistische houding. ‘Oké, dames, jullie zijn vrouwen dus jullie lichaam is niet zo belangrijk. Voed de kinderen op en laat de mannen met rust.’ Dat lijkt al eeuwenlang de ingesteldheid. Millennialang zelfs. Het is goed dat dit eindelijk aan het veranderen is.

U keert miljoenen jaren terug in de tijd, naar prehistorische dieren die voor het eerst tepels of voortplantingsorganen ontwikkelden. Wat kunnen we leren van die oermoeders of ‘Eva’s’ die lang voor de homo sapiens leefden?

Bohannon: Er zijn al zo veel verhalen geschreven over de oermensen, over de grote reis van de mensheid en hoe we geëvolueerd zijn. In de meeste verhalen speelt de vrouw een bijrol. We zijn er alleen voor seks en baby’s, stil en onopvallend op de achtergrond. Maar zoals iedere evolutiebioloog je zal vertellen, is dat onzin. Eigenlijk staan vrouwen bijna altijd centraal in de evolutiegeschiedenis. Dat geldt vooral voor zoogdieren, want onze evolutie draait om voortplanting en het vrouwelijk lichaam. Onze voortplanting is behoorlijk belastend voor vrouwen, het kost energie en is gevaarlijk. Eieren leggen zou veel gemakkelijker zijn!

En toch spelen mannen altijd de hoofdrol?

Bohannon: Precies. Kent u de beroemde scène uit Stanley Kubricks film 2001: A Space Odyssey?

De openingsscène waarin een groep oermensen vecht met botten?

Bohannon: Ja, wanneer ze het eerste ‘wapen’ uitvinden. In die groep mensachtigen is geen enkele vrouw of baby te zien. Als evolutie-expert vraag ik me dan meteen af waar het nageslacht is. Ik heb de scène in mijn hoofd herschreven. Ergens achter die heuvels zitten de vrouwen. Ze voeden de baby’s op, zorgen voor elkaar en pletten knollen met een steen voor de volgende maaltijd. Dan denk ik bij mezelf: ach ja, de mannen doen toch iets. Ik weet zeker dat ze zichzelf en wat ze doen heel belangrijk vinden. Zo hebben we het verhaal van de menselijke evolutie altijd verteld. Maar achter die heuvel gebeuren andere dingen, belangrijkere dingen. Dingen die ons tegen uitsterven beschermd hebben.

Evolutie: hoe liefde ons onderscheidt van andere apen

Het feminisme heeft, met enig succes, fel gestreden tegen het idee dat vrouwen pas als moeder volwaardig zijn. Het benadrukt dat elke vrouw moet kunnen kiezen om wel of niet moeder te worden. Toch vertrekt uw centrale argument vanuit het idee dat het vermogen om kinderen te baren vrouwen waardevol maakt. Hoe rijmt u dat met feminisme?

Bohannon: Als je zo diep in de geschiedenis graaft, moet je wel vragen stellen over voortplanting. Hoe heeft ons lichaam zich ontwikkeld? Ik zeg niet dat onze enige waarde als vrouw het voortbrengen van kinderen is. We zijn veel meer dan dat. Mensen zijn sociale primaten in complexe samenlevingen en dragen allemaal bij aan het succes van onze soort. We zijn heel oude zoogdieren, zeer jonge sociale primaten en nóg jongere homo sapiensen. Als optimist hoop ik dat de samenwerking tussen geslachten ervoor kan zorgen dat we blijven voortbestaan.

U ontvouwt de gewaagde hypothese dat de mens niet per se geëvolueerd is door de uitvinding van het vuur, gereedschappen of wapens, maar wel door gynaecologie. Vroege technieken van vroedkunde, natuurgeneeskunde en geboortebeperking hebben ervoor gezorgd dat meer baby’s en moeders konden overleven. Hoe kunt u dat bewijzen?

Bohannon: Dat is natuurlijk moeilijk. Je kunt die dingen niet uit stenen of botten afleiden. Ons bekken is enorm smal voor een baby, en dat maakt onze voortplanting gevaarlijker dan die van andere primaten. We moeten onze vruchtbaarheid daarom wel op een of andere manier gemanipuleerd hebben, anders hadden we het niet overleefd.

Niet veel mensen denken daar hetzelfde over, toch?

Bohannon: Mensen praten niet graag over dat soort ongemakkelijke thema’s. Geboortebeperking is ook nog altijd taboe. Bij andere primaten hebben we ontdekt dat ze op natuurlijke manieren de vrouwelijke vruchtbaarheid verhogen of verlagen. Ik denk niet dat ze dat bewust doen. Ik weet zelfs niet of chimpansees een bewustzijn hebben. Ons menselijk gedrag is vaak gewoon een uitbreiding van het basisgedrag van primaten. Met andere woorden: we doen alsof we abortus hebben uitgevonden, maar dat is niet zo. We hebben de manier waarop uitgevonden, maar niet abortus zelf. Het komt in veel verschillende vormen voor bij veel verschillende zoogdieren.

Doen chimpansees dat ook?

Bohannon: Veel zoogdieren beëindigen zwangerschappen als reactie op sociale bedreigingen. Dat lijkt deel van hun instinct. Het feit dat wij het doen met behulp van medicijnen bewijst gewoon dat we vindingrijk zijn, niet dat we de eersten waren.

Misschien is de ‘gynaecologie-hypothese’ niet tot bloei gekomen omdat mannelijke onderzoekers het niet eens als optie zagen dat de evolutie bepaald zou kunnen zijn door vrouwen, en niet door mannelijke prestaties zoals jagen.

Bohannon: Ik kan u geen ongelijk geven. Ik denk dat beide waar zijn.

Dan toch geen totale willekeur: wordt de evolutie van het leven voorspelbaarder?

Niet alleen gynaecologie, maar ook tal van sociale regels om de voortplanting te beperken zouden vrouwen volgens u sinds de prehistorie beschermd hebben. Zo waren er normen over waar en wanneer mannen toegang hadden tot vrouwen, en straffen als ze zich daar niet aan hielden. Dat zijn regels van een seksistische samenleving. En die hebben in het voordeel van vrouwen gespeeld?

Bohannon: Ja, en ik heb alle respect voor iedereen die het daar niet mee eens is. Maar het was mijn taak om me in die tijd te plaatsen en na te denken over aspecten die de volgende samenlevingen vorm hebben gegeven. Voor mij lijkt het logisch dat de controle van de voortplanting parallel loopt met de ontwikkeling van de gynaecologie. Niet alleen vroedvrouwen en medische technieken zijn heel nuttig, maar ook regelgeving die verhindert dat meisjes bijvoorbeeld voor de puberteit tot seks worden gedwongen. Zulke regels hebben ervoor gezorgd dat meer moeders en baby’s konden overleven.

En tegenwoordig? Als seksisme dan toch zo geweldig is, moeten we dan maar gewoon stoppen met de strijd voor gelijke rechten?

Bohannon: Nee, de gynaecologie heeft zich tegenwoordig goed ontwikkeld. De meeste moeders en baby’s overleven ons risicovolle voortplantingssysteem. We hebben die oude combinatie van gynaecologie en seksisme dus niet langer nodig. De meeste regels werken tegenwoordig de gynaecologie zelfs tegen in plaats van ze te ondersteunen. Seksisme blokkeert in veel landen de toegang tot gynaecologische zorg.

In de Verenigde Staten werd in 2022 het recht op abortus afgeschaft.

Bohannon: Dat klopt. In enkele staten pleiten sommigen er zelfs voor om voorbehoedsmiddelen zoals de spiraal te verbieden. Dat is een duidelijk voorbeeld van hoe seksisme ons vandaag tegenwerkt. Seksisme werkt ook het idee in de hand dat het hele leven van de vrouw in het teken van voorplanting staat. Niet dus! Historisch gezien was het eigenlijk gewoon de bedoeling om voortplanting minder gevaarlijk te maken. Dat is intussen gelukt. Het huidige seksisme schendt door die ideologie de fundamentele rechten van vrouwen op gelijke kansen en zelfbeschikking.

U benadrukt in uw boek dat vrouwen veel waardevoller zijn voor de samenleving omdat ze nakomelingen dragen. Een baarmoeder is kostbaar, terwijl sperma makkelijk te verkrijgen is. En toch worden in veel, vooral traditionele samenlevingen zonen meer gewaardeerd dan dochters. Hoe verklaart u die tegenstrijdigheid?

Bohannon: Elke bioloog zal bevestigen dat het verlies van een mannetje voor een groep minder erg is dan het verlies van een vrouwtje. Onze voortplanting zit nu eenmaal zo in elkaar, dat is een kwestie van evolutionaire fitness. Maar als we in een groep leven waarin de gezondheid van elk groepslid belangrijk is, zijn we allemaal gelijk . Ik heb een dochter en een zoon. Ik wil dat ze als even waardevol beschouwd worden.

Als seksisme al honderdduizenden jaren oud is, diep verankerd zit in onze samenleving en vrouwen er nog maar 150 jaar actief tegen strijden, wil dat dan zeggen dat het feminisme er niet goed voor staat?

Bohannon: Volgens mij niet. We vechten al langer dan 150 jaar tegen seksisme. Europeanen en Amerikanen hebben een beperkt inzicht in de geschiedenis van het feminisme. Onze kennis over de geschiedenis van de mensheid toont juist aan dat veel culturen ingingen tegen het idee dat vrouwen niet waardevol zijn. In het islamitische gouden tijdperk van de 7^e tot 13^e eeuw was het gebruikelijk om kinderen gelijkwaardig op te voeden. We moeten dus toegeven dat we kortzichtig zijn als we denken dat we feminisme hebben uitgevonden.

Mochten wetenschappers nu sekseverschillen bestuderen, zouden ze er veel vinden. Daaruit ontstaat een wetenschappelijk fundament voor traditionele geslachtsnormen die vrouwen weer aan de haard zetten en homoseksuelen of trans personen discrimineren. Bevordert dat niet de conservatieve opvatting in de VS dat het man of vrouw zijn puur biologisch bepaald is?

Bohannon: Hoe meer onderzoek, hoe beter. We weten nog niet welke sekseverschillen echt van belang zijn. Het onbekende brengt veel meer mensen in gevaar dan nieuwe kennis, zelfs als we vrezen dat die kennis misbruikt kan worden voor seksistische ideeën. Met betere kennis over het vrouwelijk lichaam kunnen we medicatie aanpassen en voorkomen dat vrouwen tijdens een operatie wakker worden door een verkeerd berekende verdoving. Ondanks de verschillen kunnen we blijven vechten voor gelijkwaardigheid.

De mens behoort tot de weinige soorten met een menopauze. Evolutieonderzoekers verklaren dat vaak met de ‘grootmoederhypothese’. Oudere vrouwen zouden als ‘grootmoeders’ een rol spelen in de opvoeding van de nakomelingen. Vindt u dat ook?

Bohannon: Nee. We hebben dat oude verhaal jammer genoeg veel te lang verteld. Oudere vrouwen dienen volgens mij niet om voor kleinkinderen te zorgen. Ze weten veel en die kennis kunnen ze overbrengen aan jongeren. De waarde van ouderen ligt in hun wijsheid en niet in gratis kinderopvang.

Stelt u dat niet te rooskleurig voor? Oudere vrouwen klagen tegenwoordig dat ze onzichtbaar zijn en afgedankt worden door de samenleving. Niet dat er te vaak naar hun levenswijsheid wordt gevraagd.

Bohannon: Onze wereld is nu volledig anders dan duizenden jaren geleden. Toen hadden we de herinneringen van ouderen nog nodig om als groep te overleven, omdat er nog geen schriftelijke bronnen waren. Maar nu onderschatten we de kennis van oudere vrouwen. Vrouwen krijgen na de menopauze geen pluim omdat ze zo lang geleefd hebben en zo veel kunnen vertellen. Ze krijgen vaak de boodschap dat ze stil en onzichtbaar moeten zijn. Ik ben blij dat dit nu aan het veranderen is.

Evolutie gaat sneller dan gedacht: grijpt straks de mens in bij dat proces?

Waarom zouden mannen geïnteresseerd zijn in onderzoek naar sekseverschillen? Ze zijn toch de norm?

Bohannon: Het vriendelijke antwoord zou zijn dat we allemaal deel uitmaken van de samenleving en we voor elkaar moeten zorgen. Maar die aanpak heeft nog niet goed gewerkt. Daarom speel ik graag in op het eigenbelang van mannen. We weten allemaal dat mannen minder lang leven dan vrouwen. Maar we kunnen niet verklaren waarom, omdat de sekseverschillen niet goed onderzocht zijn. We weten wel dat mannelijke zoogdieren na castratie langer leven. Dat is het geval bij muizen, honden, katten, apen, en ook bij mensen.

Zijn er bewijzen voor de voordelen van eunuchisme?

Bohannon: Ja, in verschillende gemeenschappen leefden er eunuchen. Zo waren er tot de 19^e eeuw eunuchen aan het koninklijk hof van Korea. Ook in de VS leefden er midden vorige eeuw nog eunuchen, omdat mannen met psychische aandoeningen vaak gecastreerd werden. Dat is natuurlijk verschrikkelijk, maar het leverde wel goede medische bewijsstukken op.

Eunuchen leefden gemiddeld veertien jaar langer dan niet-gecastreerde mannen. In enkele gevallen was dat zelfs nog langer. Er waren veel honderdjarigen onder de Koreaanse eunuchen. Het zou mannen dus helpen als we wetenschappelijk kunnen verklaren waarom teelballen ‘o zo gevaarlijk en dodelijk zijn’.

Leert de menselijke prehistorie ons iets over de toekomst?

Bohannon: Ik denk van wel. Veel samenlevingen ervaren momenteel een enorme inperking van de vrouwenrechten. We moeten vechten om dat te overwinnen. Als we onze blik verruimen en de grote lijnen van de geschiedenis bekijken, zijn we op weg naar een meer gelijke samenleving. Er zijn misschien tegenslagen, maar we gaan de juiste richting uit. Daar ben ik van overtuigd.