Beloftevol onderzoek van Vlaams kankerexpert: ‘Minder belastend en goedkoper’

Met liefst vijf publicaties in Nature in één maand levert de Vlaamse kankerexpert Roberto Salgado baanbrekende inzichten, voornamelijk in de strijd tegen longkanker. ‘Immuuntherapie werkt slechts bij een beperkt aantal kankerpatiënten. Maar als ze werkt, werkt ze meestal goed.’

In het wetenschappelijk topvakblad Nature van 20 april verscheen een reeks van vijf artikels die een batterij nieuwe inzichten bieden in de genetische ontwikkeling van longkankergezwellen. Op 6 april was er in hetzelfde blad al een artikel verschenen dat nieuw licht wierp op de rol van luchtvervuiling in het ontstaan van longkanker. Het werk was de vrucht van het onderzoeksconsortium TRACERx, een samenwerking van meer dan 250 wetenschappers uit de hele wereld. TRACERx staat voor Tracking Cancer Evolution through therapy (Rx). Anatoom-patholoog Roberto Salgado van de Antwerpse ziekenhuisgroep GZA-ZNA is lid van het consortium en coauteur van vijf van de zes publicaties. Zijn expertise steunt op gedetailleerd onderzoek van staaltjes kankerweefsel van patiënten.

Ik doe erg graag aan wetenschap. Het is iets voor de avonden en weekends.

Salgado is een kind van Chileense vluchtelingen die in de jaren 1970 in ons land belandden. Zijn deelname aan TRACERx is vrijetijdswerk, onbezoldigd en zonder affiliatie met een academische instelling. Maar er zullen niet veel Belgische wetenschappers zijn die de jongste tijd méér publiceerden in toptijdschriften dan Salgado.

Mogen we zeggen dat uw wetenschapswerk een hobby is?

Roberto Salgado: Dat mag. Patiëntenzorg blijft mijn voornaamste bezigheid en bezorgdheid, maar ik doe erg graag aan wetenschap. Het is iets voor de avonden en weekends.

Hoe bent u bij TRACERx terechtgekomen?

Salgado: Zeven jaar geleden hebben ze me gevraagd om deel van de groep te worden, vanwege mijn expertise op het vlak van de werking van ons immuunsysteem in borstkanker. Voor dat laatste heb ik mijn eigen consortium van meer dan 800 wetenschappers uit 57 landen van alle continenten uitgebouwd: TILs – dat staat voor Tumor-Infiltrerende Lymfocyten. Lymfocyten zijn cellen uit ons afweersysteem die tumoren binnendringen. Via TRACERx kan ik onze expertise inzetten in het onderzoek naar longkanker.

Wat doet u met uw consortium op het vlak van borstkanker?

Salgado: Recent hebben we op een congres resultaten voorgesteld die aantonen dat, als je immuunsysteem krachtig genoeg is, je overlevingskans bij een bepaald type borstkanker na vijf jaar 97 procent is, zelfs zonder chemotherapie. De kracht van de afweer omvat in eerste instantie de hoeveelheid afweercellen die je kunt mobiliseren. Een gevolg is dat als je het aantal afweercellen in een staaltje borstkankerweefsel telt, je makkelijker kunt beslissen of een patiënt al dan niet chemotherapie nodig heeft. Nu krijgen ook patiënten die het eigenlijk niet nodig hebben chemotherapie, wat uiteraard een grote impact op hun welzijn heeft.

Hoe telt u het aantal afweercellen in staaltjes?

Salgado: Vroeger was dat saai microscoopwerk, maar tegenwoordig gebeurt het steeds meer gedigitaliseerd, met artificiële intelligentie die de tellingen uitvoert op basis van hoe de cellen eruitzien. De voorbije twintig jaar focuste de kankergeneeskunde sterk op genetische analyse, en was men wat vergeten hoe tumoren eruitzien. Maar omdat de genetica van kanker erg ingewikkeld blijkt te zijn, vallen we terug op een analyse van de tumoren zelf.

Het is de rode draad door de Nature-publicaties: kanker is een genetisch ingewikkeld gebeuren.

Salgado: Hoe meer genetische chaos er in longkankercellen is, hoe sneller de kanker zich manifesteert in andere organen. Kankercellen kunnen specifieke afwijkingen in hun genetisch materiaal – mutaties – krijgen en zo hun eigen genetische kankerlijn vormen. We noemen de afzonderlijke lijnen klonen. Klonen kunnen vervolgens subklonen vormen enzovoort. Zelfs in een tumor kunnen verschillende regio’s genetisch zo sterk van elkaar verschillen dat je ze in feite als aparte kankers moet beschouwen. Ook de uitzaaiingen krijgen hun eigen genetische karakteristieken. Er zit veel variatie op.

Dat heeft implicaties voor een behandeling?

Salgado: Tot voor kort bestond de neiging om één weefselstaaltje te nemen en op basis van de genetische analyse daarvan te beslissen welke behandeling een patiënt zou krijgen. Maar zo kun je de bal volledig mis slaan, want je neemt niet meer dan een momentopname uit een proces dat al een hele geschiedenis achter zich kan hebben. Hoe verder een kanker gevorderd is, hoe meer variatie erin zit en hoe kleiner de kans dat hij nog efficiënt bestreden kan worden.

Je moet er dus zo vroeg mogelijk bij zijn?

Salgado: Het is de basis van een goede kankeraanpak. Hoe vroeger je kunt behandelen, hoe groter de kans op succes, want de kanker heeft zijn veelzijdigheid dan nog niet kunnen manifesteren. Kankercellen passen zich ook voortdurend aan om ons immuunsysteem, onze verdediging, te omzeilen. Bij elke stap in de uitzaaiing wordt een kanker agressiever en potentieel dodelijker. Hoe goed een kanker zich kan verbergen voor onze afweer, bepaalt in belangrijke mate of en hoelang een patiënt zijn kanker overleeft.

Dat klinkt niet geruststellend.

Salgado: Kanker is geen statische ziekte, maar evolueert continu. Er kunnen in een patiënt miljarden kankercellen aanwezig zijn, in verschillende organen en in verschillende stadia van evolutionaire ontwikkeling. Elke kankercel kan zijn eigen unieke manier ontwikkeld hebben om zich te verbergen voor ons afweersysteem. Het maakt dat genezing van patiënten met kanker in meerdere organen een grote uitdaging is.

Impliceert dat niet dat het onmogelijk is om een vaccin tegen kanker te vinden?

Salgado: Het lijkt een nagenoeg onmogelijke taak, tenzij men erin zou slagen om in alle of toch veel kankercellen een gemeenschappelijk kenmerk te vinden dat als schietschijf voor een vaccin kan fungeren. Het is vergelijkbaar met hoe men probeert een vaccin tegen alle coronavirusvarianten of alle griepvirusvarianten te vinden. Maar kanker kan niet alleen zo evolueren dat hij zich verbergt voor onze afweer, hij kan zich ook aanpassen om de effecten van een behandeling te omzeilen. Een kanker wordt steeds slimmer naarmate de tijd verstrijkt.

Hoe verbergt kanker zich voor onze afweer?

Salgado: Onder druk van onze afweer leren kankercellen als het ware dat ze de eiwitten op hun buitenkant die afweercellen stimuleren om tot de aanval over te gaan, afstoten. Het gaat zo ver dat ze de stukjes uit hun chromosomen die de genen voor de productie van die eiwitten bevatten wegknippen, zodat de eiwitten verdwijnen. Zo krijgen tumoren zo goed als vrij spel in ons lichaam. Patiënten bij wie dat gebeurt, hebben een barslechte overlevingsprognose.

Betekent het dat immuuntherapie, die de afweer van een patiënt moet aanzwengelen, geen magische oplossing is?

Salgado: Immuuntherapie is een van de succesvolste ontwikkelingen in de strijd tegen kanker van de laatste tijd, maar ze werkt slechts bij een beperkt aantal patiënten. Het goede nieuws is: áls ze werkt, werkt ze heel goed. Ook hier geldt het credo dat hoe vroeger je erbij bent, hoe groter de kans op succes is.

Hoelang duurt het voor een tumor eigenschappen krijgt waardoor hij kan floreren en uitzaaien?

Salgado: Het begint jammer genoeg al in tumoren die slechts enkele millimeters groot zijn. Die kunnen we niet eens opsporen, want de detectielimiet van onze apparaten voor tumoren ligt op ongeveer 1 centimeter. Het impliceert dat sommige patiënten al een risico op uitzaaiingen hebben nog voor we hun tumor ontdekt hebben. Als je rookt, heb je veel meer kans op uitzaaiingspotentieel wanneer je tumoren nog piepklein zijn. Stoppen met roken is echt de allerbelangrijkste stap die je kunt zetten om je kans op kanker te verkleinen.

Zijn sommige mensen gevoeliger voor kankerontwikkeling dan andere?

Salgado: Uiteraard. Bij sommige patiënten verdubbelt het genoom van kankercellen als gevolg van mutaties, waardoor de cellen veel agressiever worden en de overlevingskansen verkleinen. Hoe meer afzonderlijke kankerlijnen een patiënt krijgt, hoe moeilijker hij of zij het heeft.

Zijn zulke situaties te voorspellen?

Salgado: Nee, je kunt gewoon veel pech hebben. We hadden een patiënt wiens longkanker naar de lever was uitgezaaid, maar in dat proces werd er een kankerkloon gevormd die kon doordringen tot in de hersenen. Het genetische profiel van die cellen was telkens anders. Een klein aantal patiënten ontwikkelt een vreselijk neveneffect van longkanker dat we cachexie noemen. Ze verliezen hun spier- en vetweefsel als gevolg van de aanwezigheid van de kanker, dus niet door chemo- of andere therapieën. Die patiënten verzwakken letterlijk voor onze ogen. Via genetisch onderzoek zijn we nu een cruciale molecule op het spoor gekomen die mogelijk de basis voor een behandeling kan worden.

Gelden de principes die jullie voor longkanker ontdekten ook voor andere kankers?

Salgado: Zeker. Er zijn al sterke indicaties dat ze opgaan voor borst-, nier- en huidkanker.

Jullie ontdekten stukjes kanker-DNA in het bloed die als een middel voor diagnose kunnen fungeren.

Salgado: Ook dat is belangrijk, omdat het de kans op een vroege detectie van kanker verhoogt, en omdat het niet de beperkingen heeft van de analyse van één stukje weefsel van een patiënt. Die stukjes DNA kunnen van verschillende genetische kankerlijnen komen, zodat ze meer zicht bieden op hoe ver de kanker in een patiënt geëvolueerd is. Je weet dan wel niet waar de tumor zit, maar je kunt hem gericht gaan zoeken. Een bloedanalyse kan het equivalent zijn van tien weefselbiopsieën. Het is minder belastend voor de patiënt en minder duur voor de gezondheidszorg.

Voorts ontdekten jullie dat virus-DNA in kankercellen nuttig kan zijn om het immuunsysteem te mobiliseren.

Salgado: Ons lichaam doet soms uitzonderlijke dingen. In een aantal gevallen kan een virale besmetting nuttig zijn. Je ziet afweercellen dan samentroepen rond kankercellen die besmet zijn met een virus. De vreemde eiwitten van het virus alarmeren het immuunsysteem sterker dan de kankercellen zelf. Het kan zelfs gaan om viraal DNA dat al duizenden jaren in ons eigen DNA zit en mee bepaalt hoe sterk een kanker zal groeien. Het is fascinerend.

Intrigerend is de link die jullie legden tussen longkanker en luchtvervuiling. Fijnstof blijkt geen mutaties uit te lokken, maar kankercellen wakker te maken.

Salgado: Om zeker te zijn dat er geen verwarrende effecten van roken waren, spitste dit onderzoek zich uitsluitend toe op niet-rokers. Elk jaar sterven er wereldwijd zo’n 250.000 niet-rokende mensen aan de gevolgen van longkanker geïnduceerd door fijnstof en andere vervuilers. Luchtvervuiling leidt ertoe dat cellen uit het normale longweefsel die wel kankermutaties hebben, maar in normale omstandigheden geen gezwel zouden vormen, tóch tot kanker kunnen uitgroeien. Luchtvervuiling verscherpt de agressiviteit van normaal longweefsel zonder mutaties uit te lokken. Meestal slaagt het immuunsysteem erin die cellen onder controle te houden, maar onder invloed van luchtvervuiling gaan de remmen los en ontstaat er toch kanker.

Immuuntherapie werkt niet altijd. Maar als ze werkt, werkt ze meestal goed.

Het is een effect van chronische ontstekingen in het longweefsel?

Salgado: Dat speelt zeker mee. We weten dat chronische ontstekingen de kans op kankervorming verhogen, mede onder druk van bepaalde afweercellen. Ook hier geldt dat het belangrijk is om dat zo veel mogelijk te vermijden. De strijd tegen luchtvervuiling is cruciaal in de strijd tegen kanker.

In het licht van dat alles is het begrijpelijk dat u hamert op het belang van preventie. Het lijkt de enige manier om gegarandeerd succes te hebben in de strijd tegen kanker.

Salgado: Iedereen moet zo veel mogelijk zijn best doen om met zijn of haar levensstijl de kans op kanker te beperken. Preventie is de essentie. De overheid kan helpen door kankerscreenings op bevolkingsniveau te organiseren, maar helaas zou ze dan ergens olievelden moeten vinden want het is niet goedkoop. Ook de implementatie van innovatie, zoals AI en nieuwe genetische technieken, in de gezondheidszorg is duur.

De kans op olievelden bij ons is nul.

Salgado: Inderdaad. Daarom moeten we als samenleving zoeken naar alternatieve financieringstechnieken voor effectieve screeningprogramma’s, bijvoorbeeld door samenwerkingen met de overheid en met industriële partners die mee kunnen profiteren van onze wetenschappelijke ontwikkelingen. Vroegtijdige detectie van longkanker moet dringend prominenter op de Belgische en Vlaamse maatschappelijke agenda komen. Er kan veel leed mee vermeden worden.

Met alle respect, maar uw wetenschappelijke hobby klinkt behoorlijk belastend.

Salgado: (grinnikt) Een goede balans tussen werken en niet-werken is in mijn geval een wat occult gegeven. Het helpt dat je over een vorm van bezetenheid kunt beschikken.

Hebt u een gezin?

Salgado:Absoluut, ik heb een vrouw en drie studerende dochters. Zij gaan in alle omstandigheden voor op het wetenschappelijke werk. Mijn vrouw en meestal ook mijn dochters applaudisseren gelukkig wel als ik coauteur ben van een belangrijke publicatie. En dankzij Knack zal ik nu als wetenschapper kunnen genieten van mijn 15 minutes of fame.

Hebt u na dit alles nog een droom?

Salgado: Als wetenschapper, arts en betrokken burger droom je er natuurlijk van dat je invloed hebt op het beleid. Maar ik heb al geleerd dat Nature-publicaties wel goed zijn voor je reputatie, maar zelden iets wezenlijks veranderen aan de gezondheidszorg. Ik put wel vreugde uit e-mails die ik krijg van artsen uit landen zoals Pakistan en Bangladesh, die nooit naar congressen kunnen gaan of AI zullen kunnen toepassen, maar die uit bezorgdheid voor hun patiënten toch willen deelnemen aan onze consortia. Zulke ervaringen maken voor mij het verschil.