Bijna twee jaar na het eerste coronageval in ons land geven de nieuwste oversterftecijfers een vaak verrassend beeld van het dodental tot dusver. Zo ligt dat aantal in België niet ver van het Europese gemiddelde. Dankzij onze vaccinatiegraad, en ondanks onze ligging.
Bijna twee jaar geleden, op 2 februari 2020 om precies te zijn, werd de 55-jarige Belg Philip Soubry geëvacueerd uit de Chinese stad Wuhan. Een dag later testte hij, als eerste landgenoot, positief op wat toen nog ‘het nieuwe coronavirus’ werd genoemd. Soubry ging meteen in quarantaine in het Brusselse Sint-Pietersziekenhuis, van waaruit hij liet optekenen dat het eten er ‘gene vette’ was. ‘Maar gelukkig heb ik wel twee Leffes.’
Bijna twee jaar en vijf besmettingsgolven later is het lachen ons al lang vergaan. Het ‘nieuwe coronavirus’ zorgde voor een pandemie die veel dodelijker bleek dan verwacht. Maar hoe dodelijk precies? En klopt het beeld wel dat de epidemie in ons land veel harder kon toeslaan dan elders?
Om die vragen te beantwoorden zijn de officiële cijfers van het aantal coviddoden zeker niet het betrouwbaarste instrument. In heel wat landen wordt een coviddode pas geregistreerd als er aan het overlijden een positieve test voorafging, of worden enkel ziekenhuisdoden geteld. Bovendien houden de officiële cijfers geen rekening met ‘onrechtstreekse’ slachtoffers: mensen met andere aandoeningen die, vanwege de overbelasting van het zorgsysteem, verstoken bleven van de levensnoodzakelijke behandeling.
Een vollediger beeld van de werkelijke impact komt tevoorschijn als we gaan kijken naar de over- of ondersterfte, dat wil zeggen: het verschil tussen het totaal aantal doden dat sinds het begin van de pandemie in een bepaald land werd geteld, en het aantal doden dat geteld werd tijdens de jaren die aan de pandemie voorafgingen.
‘De oversterfte is het verschil met de sterfte die we op basis van de voorafgaande jaren zouden verwachten’, legt gezondheidsdemograaf Patrick Deboosere (VUB) uit. ‘Omdat bijna alle landen over die cijfers beschikken, is het een goed instrument voor internationaal vergelijkend onderzoek. Het is ook een vrij betrouwbare indicator voor de reële impact van covid in een land. Zeker in landen waar niet goed geregistreerd wordt, geeft de oversterfte een veel accurater beeld. In de Verenigde Staten, bijvoorbeeld, werden tot dusver ongeveer 800.000 coviddoden geregistreerd, terwijl de oversterfte er boven het miljoen ligt. Dat wijst erop dat het officiële cijfer een stevige onderschatting is.’
Het is niet correct te stellen dat de oversterfte van het ene jaar de ondersterfte van het volgende jaar zal zijn.
Hittegolf
Helemaal waterdicht is een analyse op basis van oversterfte evenwel niet. ‘Je moet ook altijd nagaan of er mogelijke concurrerende oorzaken zijn’, zegt Deboosere. ‘Denk aan de burgeroorlog in Somalië of, op een beperktere schaal, de hittegolf die in de zomer van 2020 in ons land voor ongeveer 2000 extra doden zorgde.’
Ook biostatisticus Geert Molenberghs (UHasselt en KU Leuven) wijst op mogelijke vertekeningen. ‘In een dichtbevolkte wijk in Calcutta kun je verwachten dat niet elke dode in de statistieken terechtkomt. Maar over het algemeen zijn die cijfers wel een goeie indicator. Oversterfte liegt niet. Die cijfers leren ons dat de impact van covid in de meeste landen sterk wordt onderschat. De Amerikaanse Johns Hopkins University rapporteert het aantal coviddoden op basis van de officiële cijfers. Die liggen 3,5 keer lager dan de oversterftecijfers die het Britse weekblad The Economist publiceert.’
Molenberghs verwijst hier naar de excess deaths tracker van The Economist, een nauwelijks gecontesteerde bron. ‘ The Economist gebruikt een combinatie van machinelearning en klassieke statistische technieken’, vertelt Molenberghs. ‘Dat maakt het mogelijk om de oversterfte land per land vrij precies in kaart te brengen. Ze kunnen dat omdat ze beschikken over een grote wetenschappelijke staf, groter zelfs dan die van sommige universiteiten.’
Wie de data van The Economist bestudeert, stuit al snel op een belangrijke vaststelling: in verreweg de meeste landen ligt de oversterfte een stuk hoger dan het aantal geregistreerde coviddoden. Omgekeerd ligt de oversterfte in landen als België, Zweden, Chili en Frankrijk een stuk lager dan het aantal geregistreerde coviddoden. De verklaring is vooral te vinden in de registratie. ‘Als een Belgische dokter vaststelt dat je symptomen hebt,’ zegt Deboosere, ‘volstaat dat voor een registratie als covidpatiënt of, als het slecht afloopt, een coviddode. Bij ons was, zeker tijdens de eerste golf, een testafname niet nodig voor een registratie.’
Of het verschil tussen het aantal geregistreerde Belgische doden (circa 28.000) en de oversterfte (ongeveer 24.000) dan op een overschatting wijst? Nee, zegt zowel Molenberghs als Deboosere. Molenberghs: ‘Dat verschil is te verklaren door een groep van ongeveer vijftien procent die, als covid er niet was geweest, nog hetzelfde jaar aan de gevolgen van een andere aandoening was gestorven. Maar dat is dus een relatief kleine groep. Het is dus ook niet correct om te stellen dat de oversterfte van het ene jaar de ondersterfte van het volgende jaar zal zijn (een bewering van N-VA-voorzitter Bart De Wever, nvdr). Zeker, de grote oversterfte van 2020 in ons land heeft een temperend effect gehad op de oversterfte van 2021. Wij noemen dat het harvesting effect: als je vroeg oogst, zal het tijdens de eigenlijke oogstperiode wat minder zijn. Maar dat effect heeft niet kunnen verhinderen dat ons land ook in 2021 nog een aantoonbare oversterfte kende tijdens een aantal weken.’
Dodelijke delta
Die oversterfte was trouwens nog veel groter geweest als er in ons land niet zo vlijtig was gevaccineerd. Een internationale vergelijking laat daar weinig twijfel over bestaan. Volgens de tracker van The Economist was de oversterfte sinds het begin van de pandemie het hoogst in respectievelijk Bulgarije, Rusland en Servië, stuk voor stuk landen waar minder dan de helft van de bevolking is gevaccineerd. Die koppositie veroverden die landen vooral tijdens het tweede deel van het afgelopen jaar, toen de deltavariant er bijzonder krachtig woekerde. ‘Deze top drie zegt ook veel over de dodelijke kracht van die variant’, zegt Molenberghs. ‘De deltavariant was een stuk dodelijker dan de alfavariant, die op zijn beurt dodelijker was dan de Wuhan-variant. In ons land hebben we dat, dankzij een hoge vaccinatiegraad, kunnen omkeren. Maar in landen als Bulgarije, Rusland, Servië of Roemenië was de vaccinatiegraad veel te laag, met spectaculaire mortaliteitscijfers tot gevolg. Op het hoogtepunt van de besmettingsgolf zorgde de deltavariant in sommige Oost-Europese landen er dagelijks voor meer dan 25 doden per 1 miljoen inwoners. Dat is ongeveer evenveel als de totale dagelijkse sterfte bij ons in normale tijden.’
Dat ook een bepaald soort leiderschap een bepalende factor kan zijn, suggereren de cijfers van de Verenigde Staten en Brazilië. ‘Een land als Brazilië heeft een relatief goeie gezondheidszorg’, stelt Deboosere. ‘Dat merk je bijvoorbeeld ook aan de degelijke registratie van het aantal doden: het verschil tussen oversterfte en het aantal coviddoden is klein. Dat het land, net als de VS, toch een relatief hoge oversterfte had, houdt zeker ook verband met het leiderschap. Een land dat geleid wordt door politici die luisteren naar de wetenschap en appelleren aan de burgerzin, zal een beter resultaat boeken dan een land dat geleid wordt door leiders die onwetenschappelijke onzin verkopen.’
Ook Molenberghs twijfelt er niet aan. ‘De breed gedragen coronaontkenning in de Verenigde Staten kun je niet los zien van de houding van voormalig president Donald Trump’, zegt hij. ‘De gevolgen waren ernaar. In januari vorig jaar stierven dagelijks twee keer zoveel mensen als bij de aanslagen op de Twin Towers, terwijl dat nog een onderrapportering was van de eigenlijke sterfte. In India heeft president Narendra Modi trouwens een soortgelijke rol gespeeld. Op een gegeven ogenblik hadden ze in sommige delen van India onvoldoende hout om de lijken te verbranden.’
Niet te vermijden
Over de dodentol in ons land is de afgelopen maanden en jaren vaak gezegd dat die bij de hoogste ter wereld zou liggen. ‘Er is één constante in elke coronagolf’, tweette econoom Geert Noels nog vrij onlangs. ‘België zit telkens aan de top.’ Noels illustreerde die uitspraak met een grafiek op basis van de geregistreerde coviddoden. Een ranking op basis van de oversterfte laat evenwel zien dat ons land, zowel Europees als mondiaal, zeker niet aan de top staat. ‘Alles bij elkaar genomen heeft België dit vrij behoorlijk aangepakt’, vindt Deboosere. ‘Zeker, tijdens de eerste golf is ons land zwaar getroffen. In Europa kenden alleen Groot-Brittannië en Spanje een nog grotere oversterfte. Een belangrijke motor was toen de krokusvakantie, waarin duizenden Belgen gingen skiën in gebieden die op dat ogenblik besmettingshaarden waren. Als er toen een reisverbod was opgelegd, had dat ongetwijfeld veel levens gered. Je kunt dat een grote blunder noemen, maar zo’n verbod was op dat ogenblik totaal niet gedragen. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat die ramp niet te vermijden was.’
Volgens Molenberghs zijn internationale vergelijkingen, zelfs met een zo betrouwbare maat als oversterfte, ook niet altijd even correct. ‘Mocht de stad New York een land zijn, dan had die tijdens de eerste golf een dubbel zo hoog sterftecijfer als België gekend. Die ramp is internationaal nog vrij onopgemerkt gebleven omdat grote delen van de Verenigde Staten toen nauwelijks getroffen werden. Dat geldt voor een deel ook voor Duitsland. Het westen van Duitsland heeft het tijdens de eerste golf vrij zwaar te verduren gekregen, maar dat sprong niet zo in het oog omdat de lage cijfers in het oosten dat compenseerden. Vergelijk het met een stevig onweer. Hetzelfde onweer dat hier de helft van de bevolking nat maakt, zal in Duitsland misschien maar 5 procent van de bevolking treffen. Daarbij komt nog dat ons land een echte draaischijf is. Mensen komen hier binnen via het noorden, het oosten en het zuiden. Een genomische analyse van de eerste golf heeft dat ook laten zien. Niet alleen die skiërs hebben het virus in ons land geïntroduceerd. Het kwam echt uit alle windstreken.’
Anti-eiland België
Valt er dan helemaal niets kritisch over onze aanpak van de pandemie te vertellen? Toch wel. Zowel Molenberghs als Deboosere wijst naar de woonzorgcentra. ‘Wij hebben de snelheid waarmee het virus daar is binnengedrongen danig onderschat’, zegt Deboosere. ‘Dat was een fout, al moet je vaststellen dat we niet de enigen zijn die ze hebben gemaakt. Ook in landen als Canada, Italië en Frankrijk zat het grootste probleem daar.’
Molenberghs schraagt dat met een veelzeggend cijfer. ‘Tijdens de eerste golf was 66 procent van de Belgische coviddoden bewoner van een woonzorgcentrum. Als we dat nog maar een beetje hadden kunnen inperken, had dat al een groot verschil gemaakt.’
Tot slot, nog iets over een land dat wereldwijd opgehemeld én verguisd is vanwege zijn lossere aanpak. Op het vlak van oversterfte scoorde Zweden – 60e in de The Economist-ranking – tot dusver beter dan België (40e), Frankrijk (57e) en Duitsland (58e). Maar of dat resultaat de Belgische beleidsmakers moet inspireren? Geert Molenberghs is niet overtuigd. ‘België is een anti-eiland, terwijl de tien minst getroffen landen haast uitzonderingsloos eilanden zijn. Net daarboven vind je de landen die ik graag pseudo-eilanden noem. Ik heb het dan over vrij perifere landen met weinig grensverkeer, zoals Finland, Noorwegen maar ook Zweden. Van die drie landen scoort Zweden – mede vanwege het beleid – duidelijk het minst goed.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
