‘Alle ingrediënten voor een nieuwe wereldoorlog zijn aanwezig’

‘Moeten we bang zijn voor een derde wereldoorlog waarvan de conflicten in het Midden Oosten nog maar het begin zijn?’ Over die vraag buigt Amr Ryad (KU Leuven) zich voor de Universiteit van Vlaanderen. ‘Welke lessen zouden we moeten trekken uit het verleden?’

Hoewel een vergelijking tussen WO I en de situatie vandaag niet simpel is, denk ik dat het begin van de Eerste Wereldoorlog sterk op de huidige situatie in Syrië en Irak lijkt. In beide gevallen leidde een plaatselijk conflict tot een confrontatie tussen grootmachten. En net als nu speelde het begrip jihad in de Eerste Wereldoorlog een belangrijke rol in het mobiliseren en rechtvaardigen van de oorlog. De Eerste Wereldoorlog heeft ook de huidige landkaarten van de Arabische wereld beïnvloed. Deze oorlog verdeelde de wereld in twee kampen, het Duitse Keizerrijk (1871-1918) vocht samen met onder andere het Ottomaanse Rijk (1299-1923) tegen Rusland, Frankrijk, Groot-Brittannië en zijn bondgenoten. Het Duitse Keizerrijk en het Ottomaanse Rijk werden verslagen en dit had voor beiden grote gevolgen. Het Ottomaanse Rijk viel uiteen en de vernedering van de Duitsers vormde de voedingsbodem voor de Tweede Wereldoorlog. Wereldwijd ondervinden we nog dagelijks de gevolgen van de Eerste Wereldoorlog.

Stukje geschiedenis

Liep je precies honderd jaar geleden door de straten van Istanboel, Damascus of Bagdad, dan kon je zomaar een pamflet in je hand gedrukt krijgen: ‘Vermoord de Fransen! Vermoord ze allen! Slacht de Fransen af! Slacht ze allen!’ Het was een oproep aan alle moslims in het Midden-Oosten en daarbuiten om de wapens op te pakken tegen de vijanden van de islam. De jihad was begonnen.

Alle ingrediënten voor een nieuwe wereldoorlog zijn aanwezig.

Opvallend genoeg was Duitsland een belangrijke aanstichter van deze heilige oorlog. Zij waren het die vanaf 1916 duizenden brochures drukten om de moslims warm te maken voor de gewapende strijd tegen Frankrijk, Engeland en Rusland. Het Duitse keizerrijk richtte voor dat doel zelfs 70 perskantoren op, verspreid over het hele Ottomaanse rijk. De jihad was ‘made in Germany’, verzuchtte de Nederlandse islamoloog Christiaan Snouck Hurgronje in 1915. Snouck Hurgronje was furieus omdat zijn Duitse collega-professoren hun kennis over de islam misbruikt zouden hebben voor politieke oogmerken.

Maar waarom steunden de Duitsers deze jihad? Wat bracht een christelijk land zover om een heilige oorlog op gang helpen in de islamitische wereld?

Het begon allemaal in 1914, het jaar waarin de Eerste Wereldoorlog losbarstte. Na een korte, snelle opmars strandde het Duitse leger in België en Noord-Frankrijk. Een slopende loopgravenoorlog volgde, waarbij beide partijen amper terreinwinst boekten. De Duitsers zagen een vlotte overwinning in rook opgaan. De oorlog ‘die aan alle andere oorlogen een einde moest maken’, kwam piepend en krakend tot stilstand.

Het was de Duitse diplomaat van joodse komaf Max von Oppenheim die de bal aan het rollen bracht. Hij schreef in 1914 het document ‘Die Revolutionierung der islamischen Gebiete unsere Feinde‘. Deze diplomaat stuurde ieder jaar vanuit het Duitse consulaat in Caïro geheime rapporten door naar de Duitse keizer. Op basis van die informatie wisten de Duitsers dat het panislamisme [het streven naar eenheid onder moslims, red.] sterk in opkomst was. Het uitroepen van de jihad zou volgens de ‘spion van de keizer’ de beste manier zijn om een opstand te veroorzaken in Rusland en de Franse en Britse koloniën.

Het idee dat jihad een wapen kon zijn tegen het koloniserende Westen groeide en de Duitsers maakten daar handig gebruik van. Op 14 november 1914 was het zover. De Sjeikh ul-Islam – de hoogste religieuze leider in het Ottomaanse Rijk – sprak in Istanboel een uitzinnige menigte toe. Zijn fatwa maakte de jihad tegen de Entente een persoonlijke plicht (farz al-‘ayn) voor alle moslims, of ze nu in het huidige Turkije, India of Marokko woonden. En de moslims die desondanks aan de kant van de vijand bleven vechten? Hen wachtte ‘de toorn van God’ in het hiernamaals, zei de Sjeikh ul-Islam.

De Duitsers deden hun uiterste best om de jihad te laten slagen. Zo’n 10.000 Turkse en 8.000 Arabische pamfletten rolden van de drukpersen. En gevangengenomen moslimsoldaten kregen een voorkeursbehandeling in krijgsgevangenenkamp in Wunsdorf, in de hoop dat ze aan Duitse zijde zouden gaan vechten. Ze kregen een houten moskee met een 23-meter hoge minaret, de islamitische feestdagen werden gerespecteerd, en het vee werd halal geslacht.

Het mocht niet baten. Ondanks alle inspanningen liep uiteindelijk maar een handjevol krijgsgevangenen over naar het leger van kiezer Wilhelm II. En van een massale opstand in de koloniën was ook al geen sprake. De meeste moslims – of ze nu in India, Marokko of Koerdistan woonden – bleven loyaal aan de koloniale machthebber. Daar kwam nog eens bij dat met name in 1917 en 1918 veel Ottomaanse soldaten deserteerden.

De mislukking van de jihad heeft er onder meer mee te maken dat de Sjeik ul-Islam wel een belangrijke, maar zeker niet de enige religieuze autoriteit was binnen de islam. Moslims kennen geen religieus leider die aan het hoofd van alle geloofsgenoten staat, zoals de paus voor de katholieken. Dus niemand heeft een absoluut gezag over de gelovigen. Het stelde de Engelsen, Fransen en Russen in staat om andere moslimleiders voor hun karretje te spannen, en zelfs contra-jihads uit te roepen.

In Egypte werd de fatwa van de Sjeikh ul-Islam verworpen door de religieuze autoriteiten. De emir van Afghanistan maakte naar verluid een papieren vliegtuigje van het document. En de Britten wisten Sharif Hoessein van Mekka er zelfs van te overtuigen om de wapens op te pakken tegen de Ottomanen, die op dat moment de baas waren over de Saoedische stad. In 1916 bestormden zijn aanhangers de kazernes van de Ottomanen. Deze Arabische opstand was een voorbode van de uiteindelijke ondergang van het toch al wankele Ottomaanse rijk, dat in die tijd soms spottend ‘de zieke man van Europa’ werd genoemd.

Jihad toen en nu vergelijken

Tegenwoordig associëren we de gewapende jihad met de oorlog in Syrië, in hoeverre kun je die jihad vergelijken met de jihad van de Ottomanen destijds? De beeldvorming over jihad was toen anders. Met name in de Duitse pers was het een positieve politieke term. Ook de Britten en de Fransen hebben op dezelfde manier geprobeerd de moslims aan hun kant te krijgen. Door de eeuwen heen zie je dat het begrip jihad voor verschillende doeleinden gebruikt is om een oorlog te rechtvaardigen. Verschillende groepen hebben door de eeuwen heen het begrip in hun voordeel gebruikt ofwel misbruikt. Propaganda speelt daarbij een grote rol, dat zie je nu bij IS, maar dat gold ook voor het Duitsland van voor de Eerste Wereldoorlog. Al met al werd het islamitische geloof tijdens de Eerste Wereldoorlog een speelbal in de strijd tussen Westerse grootmachten. Voor het eerst werden religieuze denkbeelden misbruikt om Europese politieke doelen te bereiken. Het leidde ertoe dat veel moslims gingen vechten in een oorlog die niet de hunne was. En regelmatig stonden ze zelfs tegenover elkaar aan het front.

Relevantie vandaag

De oorlog die het Ottomaanse Rijk voerde tegen Rusland, Groot-Brittannië en Frankrijk leidde uiteindelijk tot het uiteenvallen van dat rijk. In hoeverre speelt die gebeurtenis nog door in de huidige situatie in Arabische landen? Veel moslims hebben een nostalgisch gevoel overgehouden aan het Ottomaanse Rijk. Het is ook een voedingsbodem voor het verlangen naar een nieuw islamitisch kalifaat. Daarnaast is het zo dat de winnaars van de Eerste Wereldoorlog in grote mate hebben bijgedragen aan de huidige problemen in het Midden-Oosten. Als je nu naar de Arabische landen kijkt op de kaart zie je allemaal kaarsrechte lijnen lopen. Jordanië, Israël, Libanon en Irak zijn allemaal landen die toen bedacht zijn op een tekentafel zonder daarbij rekening te houden met etnische en religieuze verschillen. Tot op de dag van vandaag is dat de bron van heel veel conflicten. In mijn ogen is het al lang geen oorlog meer tussen moslims of onder de Syrische bevolking, in feite is het een oorlog tussen grootmachten geworden. Zo was de Eerste Wereldoorlog ook geen oorlog tussen katholieken of protestanten of tussen Europeanen, het echte motief voor de oorlog kwam van de politieke grootmachten en heeft te maken met geopolitieke belangen.

Terug naar de vraag:

Staan we aan de voet van een derde wereldoorlog en welke les zouden we moeten trekken uit het verleden?

Het zou mij niet verbazen als dit de opmaat is voor een Derde Wereldoorlog. De Eerste Wereldoorlog werd in die tijd gezien als de laatste oorlog en het einde van alle oorlogen in de moderne tijd; daarom werd het de ‘Grote Oorlog’ genoemd. Dat blijkt een mythe te zijn. Politici denken controle te hebben op historische gebeurtenissen, maar ze overschatten zichzelf. Effectieve diplomatie is uiteindelijke de oplossing. Als de belanghebbenden in Syrië en het Midden-Oosten volharden in machiavellisme en imperialisme dan zal dat nog meer dan nu al het geval is desastreuze gevolgen hebben.

Ik hoop uiteraard dat ik ongelijk heb, maar alle ingrediënten die nodig zijn voor een wereldwijde oorlog zijn aanwezig. Idioten zorgen er momenteel voor dat de geschiedenis zich herhaalt in een ander jasje.

Als jongeman keek Amr Ryad op naar zijn eerste leraar in zijn dorp in Egypte. Toen al droomde hij van een carrière als professor in Europa en uit nieuwsgierigheid schreef hij brieven naar de BBC en naar ambassades voor informatie over de ‘Lage Landen’. Hij volhardde en werd hoogleraar, eerst in Nederland aan de Universiteit van Leiden, nu bij ons aan de KU Leuven.