Zuid-Korea, saai? ‘Het land lijkt veel meer op Nederland of België dan we denken’

In zeventig jaar evolueerde Zuid-Korea van het armste land ter wereld tot de tiende economie. De belangrijkste prestatie van Zuid-Korea? De rest van de wereld vindt het een saai land.

Ik doe heel erg mijn best om studenten te ontmoedigen die Koreaans willen studeren’, grijnst Remco Breuker. Als hoogleraar aan de opleiding Koreastudies van de Universiteit Leiden – de toonaangevende koreanistiekopleiding van de Lage Landen – wordt Breuker al jaren geconfronteerd met een opleiding die uit haar voegen barst. ‘We zitten tegen de honderd eerstejaarsstudenten aan. We zijn in Leiden tegenwoordig dubbel zo groot als de sinologie, en liggen op koers om ook de japanologie voorbij te steken. (grinnikt) We zitten stilaan aan het maximale aantal koreanisten dat deze wereld aankan.’

Het grootste verschil is dat België en Nederland niet grenzen aan een agressieve kernmacht.

Dat Koreastudies boomen, in tegenstelling tot zowat alle taal- en cultuuropleidingen, heeft alles te maken met de opmerkelijke opgang van Zuid-Korea. Zuid-Korea is tegenwoordig de tiende economie ter wereld, en heeft een populaire cultuur die alle continenten verovert. Dat Zuid-Koreaanse mirakel analyseert Breuker in zijn recente boek De Koreaanse Golf.

Het is een van Breukers favoriete stokpaardjes: Zuid-Korea lijkt veel meer op Nederland of België dan wij denken. ‘Het is een land zonder natuurlijke hulpbronnen, dat voor zijn welvaart dus aangewezen is op handel en innovatie. We hebben dezelfde problematieken. Ook Zuid-Korea worstelt met vergrijzing, met populistische bewegingen en met hoe je migranten in een multiculturele samenleving inburgert. Het voornaamste verschil is dat België en Nederland niet grenzen aan een agressieve kernmacht.’

Het wirschaftswunder

Nog geen zeventig jaar geleden was het geheel ondenkbaar dat Zuid-Korea ooit een mondiale rol zou spelen. Tot 1945 was Korea een Japanse kolonie, die na de Tweede Wereldoorlog opgedeeld werd tussen een communistisch noorden en een kapitalistisch zuiden. Toen op 27 juli 1953 een wapenstilstand een einde maakte aan de gevechten tussen noord en zuid was het Koreaanse schiereiland ongeveer volledig vernietigd. Meer dan 2 miljoen burgers waren om het leven gekomen.

Zuid-Korea was lange tijd het armste land ter wereld. In 1961 bedroeg het inkomen per capita in Zuid-Korea amper 94 dollar, in België was dat toen 1350 dollar. ‘Veel slechter kon het niet’, beaamt Breuker. ‘Zuid-Korea had geen grondstoffen, geen industrie en een diep getraumatiseerde, nauwelijks opgeleide bevolking. Syngman Rhee, de eerste Zuid-Koreaanse president, functioneerde totaal niet. De Koreaanse elite, die voortkwam uit de Japanse overheersing, was enorm corrupt. Het duurt doorgaans vele generaties voor een land daar uitkomt.’ Tot 1972 was het communistische Noord-Korea rijker dan het kapitalistische Zuiden. Bovendien was het regime in het Zuiden bijna net zo repressief. ‘Noord-Korea had grondstoffen, een open grens met de Sovjet-Unie en China, en vooral: het had een ideaal. Hoe zwaar het leven ook was voor de Noord-Koreanen, ze geloofden dat het beter zou worden.’

De basis voor het Zuid-Koreaanse wirtschaftswunder werd gelegd in de Vietnamoorlog. In die oorlog vochten maar liefst 350.000 Zuid-Koreanen mee aan Amerikaanse zijde. ‘Het is een van de pijnlijkste bladzijden in de Zuid-Koreaanse geschiedenis’, aldus Breuker. ‘Net als de Amerikanen waren ze gekomen om te bevrijden, maar hebben ze volop meegedaan aan de vele oorlogsmisdaden. Tot de jaren negentig was het nagenoeg onmogelijk om er historisch onderzoek naar te doen.’ De Zuid-Koreaanse betrokkenheid in de oorlog zorgde wel voor een economische boost. Soldaten konden met de soldij hun familie onderhouden, en ook de overheid deed er haar voordeel mee. Zuid-Korea kreeg een vergoeding voor elke geleverde soldaat, en daarnaast ook gunstige importtarieven en goedkope leningen. Bovendien mochten Zuid-Koreaanse bedrijven in Vietnam leveren aan het Amerikaanse leger. Het Zuid-Koreaanse leger mocht na het conflict de Amerikaanse wapens gewoon houden, en werd in één klap gemoderniseerd.

De Zuid-Koreaanse zakenwereld leerde in Vietnam ook hoe ze op het internationale toneel kon werken. ‘Naast die honderdduizenden soldaten reisden ook duizenden Zuid-Koreaanse zakenmensen mee naar Vietnam’, vertelt Breuker. ‘Door de samenwerking met Amerikaanse bedrijven leerden ze hoe je buitenlandse contracten binnenhaalt.’ Met die ervaring begonnen Zuid-Koreaanse bedrijven als Samsung en Hyundai aan een ongeziene veroveringstocht. De basis voor het Zuid-Koreaanse succes werd gelegd in de Arabische Golf, waar ze tegen spotprijzen havens, hotels en scheepswerven bouwden. ‘Het tart alle verbeelding’, zegt Breuker. ‘Die bedrijven namen een onwaarschijnlijk risico. Om de kosten te drukken, waren ze niet verzekerd. Hyundai heeft in Iran zonder enige eerdere ervaring een scheepswerf gebouwd.’

Politiek wantrouwen

Bovendien ging die economische ontwikkeling hand in hand met een forse democratisering. De Zuid-Koreaanse staat die in 1948 door de VS werd gesticht, moest democratisch zijn, al kwam daar aanvankelijk weinig van terecht. Rhee Syngman behaalde als eerste president in 1960 honderd procent van de stemmen bij de verkiezingen. ‘Zelfs Noord-Korea heeft dat nooit aangedurfd’, zegt Breuker.

Ondanks de koloniale periode en de decennia van dictatuur is Zuid-Korea er altijd in geslaagd om een activistische cultuur te bewaren. ‘Vaak waren het scholieren en studenten die een voortrekkersrol speelden bij protesten en betogingen’, zegt Breuker. ‘Het idee dat je opkomt voor je rechten, zelfs wanneer het regime best wel repressief was, is een voortdurend terugkerend deel van de Zuid-Koreaanse cultuur.’ Ironisch genoeg hebben Zuid-Koreanen een enorm wantrouwen in hun politici. Tijdens de coronacrisis werd de communicatie over de maatregelen bijvoorbeeld volledig in handen van de wetenschap geduwd, omdat de Zuid-Koreaanse bevolking ze anders nooit zou hebben uitgevoerd. Het is een functioneel wantrouwen, vindt Breuker. ‘Het is het soort wantrouwen dat aanzet tot actie.’

President zijn is dan ook zowat de gevaarlijkste job van het land. De meeste recente Zuid-Koreaanse presidenten zijn na hun ambtstermijn tot zware gevangenisstraffen veroordeeld (zie hiernaast). ‘Ook Moon Jae-in, de vorige president, wacht momenteel op zijn arrestatie’, vermoedt Breuker. ‘Er zijn al meerdere topambtenaren van onder zijn bewind aangehouden. Die speciale aandacht op voormalige presidenten is op zich niet slecht. Het is goed dat je van presidenten eist dat ze de wet niet overtreden. Maar ondertussen lijkt het toch doorgeslagen naar een soort wraakpolitiek. Het is niet zo dat Zuid-Korea per se erg corrupt is, maar er is wel een overenthousiaste bereidheid om politieke tegenstanders te vervolgen. Dat is een probleem, want op die manier kun je als politicus geen enkele fout meer maken, omdat je na de machtswisseling enorm kwetsbaar wordt. Ik had zelf ook veel kritiek op de politiek van Moon, maar hij is écht geen misdadiger.’

Hereniging

Officieel ziet Zuid-Korea zichzelf als de enige legitieme regering van heel Korea. ‘Zuid-Korea benoemt nog steeds gouverneurs voor de Noord-Koreaanse provincies. Er zijn dus Zuid-Koreaanse functionarissen die zich gereedhouden voor het geval dat het land weer herenigd wordt. Het is een manier om het ideaal levend te houden.’

Breuker gelooft niet in het Duitse scenario, waarbij Noord- en Zuid-Korea na decennia van scheiding elkaar weer in de armen vallen. ‘Er is eigenlijk geen vergelijking mogelijk’, zucht Breuker. ‘De dictatuur in Noord-Korea is een pak brutaler dan die in Oost-Duitsland ooit was. Noord-Korea is onnoemelijk veel armer dan Oost-Duitsland, en Zuid-Korea is bijlange niet zo rijk als West-Duitsland dat was. Bovendien was er tijdens de splitsing van Duitsland wel altijd contact. Je kon met de nodige moeite bij elkaar op bezoek. West-Duitsers konden met alle mitsen en maren zakendoen in het Oosten.’ Breuker vindt dat we het Duitse scenario maar beter meteen opbergen. ‘Het schept verwachtingen waarvan je weet dat ze eigenlijk niet ingelost kunnen worden. Het creëert hoop over iets wat niet kan. In mijn dromen hoop ik natuurlijk dat het kan. Maar in mijn dromen win ik ook de staatsloterij.’

Goudmijn

Breuker gelooft eerder in een tweesystemenoplossing, waarbij beide Korea’s herenigd worden maar de afzonderlijke politieke systemen bewaard blijven. Dat is vermoedelijk de enige manier om het Noord-Koreaanse regime overstag te krijgen. Dé drijvende kracht achter de hereniging zijn de grote bedrijven, die in het Noorden een goudmijn aan goedkope, Koreaanssprekende arbeidskrachten zien. Bij een dubbelsysteem zou er wel een zekere grens tussen Noord en Zuid blijven, alleen al om te verhinderen dat de Noord-Koreanen massaal migreren en de lonen zouden stijgen. ‘Het is een verschrikkelijk dilemma’, beseft Breuker. ‘Het is een veel realistischer scenario dan de romantische hereniging waarbij iedereen elkaar huilend in de armen valt. Misschien kan het systeem er wel voor zorgen dat de Kim-familie over pakweg veertig jaar met pensioen gaat. Maar het zou ook betekenen dat de Noord-Koreaanse bevolking economisch uitgebuit zou worden door de Zuid-Koreaanse. Zelfs als het de situatie van de Noord-Koreaanse bevolking zou verbeteren, loop je nog het risico dat je een trauma veroorzaakt dat de basis kan vormen van een nieuwe burgeroorlog.’

De meest verbazingwekkende evolutie van de afgelopen jaren is de opgang van de K-culture. Zuid-Koreaanse muziekbands als BTS – goed voor een jaarlijkse omzet van 4 miljard dollar – veroverden wereldwijd de hitparades. Squid Game werd binnen enkele dagen de populairste Netflixserie aller tijden. Zelfs Zuid-Koreaanse televisieconcepten als The Masked Singer blijken wereldwijd aan te slaan. Het succes komt niet uit het niets, vindt Breuker. ‘Er zijn sinds jaar en dag enorm goede opleidingen voor acteurs, regisseurs en zangers. Je kunt vanaf je twaalfde naar een instituut waar je opgeleid wordt om popartiest te worden.’

Naast de commerciële belangen is K-pop ook een belangrijk diplomatiek promotiemiddel. ‘Zuid-Korea zet enorm in op soft power en network power’, aldus Breuker. ‘De diplomatie promoot populaire cultuur om haar internationale reputatie te verstevigen. Zuid-Korea organiseert ook voortdurend allerlei politieke bijeenkomsten en kampioenschappen. Inwoners van Seoul worden ondertussen gillend gek als het centrum weer eens is afgesloten voor een of ander evenement. Je kunt alleen maar vaststellen dat het werkt. Zuid-Korea is een gesprekspartner van veel landen die onderling niet met elkaar spreken.’

Misschien is dat wel Zuid Korea’s belangrijkste prestatie: dat de rest van de wereld het als een saai land beschouwt. ‘Zuid-Korea heeft een onberispelijke reputatie’, besluit Breuker. ‘Het heeft nooit kolonies gehad, het bedreigt geen andere landen, het heeft geen enge communistische partij. Dat Zuid-Korea vandaag een van de rijkste landen ter wereld is, is een onwaarschijnlijke prestatie.’