Zoon van de sjah: ‘Iran moest het Zuid-Korea van het Midden-Oosten worden, maar is nu het Noord-Korea’

Reza Pahlavi, oudste zoon van de voormalige sjah, moest 45 jaar geleden Iran verlaten. Vandaag reist hij de wereld rond om te vechten voor een regimewissel in Iran. Een gesprek over het trauma van zijn familie en zijn historische ontmoeting met de Israëlische premier Benjamin Netanyahu. ‘Ja, ik wil een revolutie. En de Iraanse bevolking is bereid om offers te brengen.’

Hij is troonopvolger, vluchteling en vecht sinds enkele jaren voor een systeemverandering in Iran. Reza Pahlavi (63), oudste zoon van de laatste sjah van Iran, volgde een opleiding tot gevechtspiloot en studeerde later, na de revolutie en de vlucht van zijn familie, politieke wetenschappen in de VS. Daar woont hij vandaag met zijn vrouw en drie dochters.

U was 18 en de troonopvolger toen u 45 jaar geleden Teheran moest verlaten tijdens de Iraanse revolutie. Vandaag noemt u zich een ‘hoopdrager’ voor verandering in Iran. Kan de dood van president Ebrahim Raisi daarbij helpen? Het was zo goed als zeker dat hij de opvolger van de Opperste Leider Ali Khamenei zou worden.

Reza Pahlavi: Raisi’s dood verandert niet veel. Hij was een wrede massamoordenaar, een oude dienaar van Ali Khamenei en de Islamitische Republiek. De Iraniërs rouwen niet om zijn dood.

De voormalige vicepresident Mokhber werd benoemd tot interim-president.

Pahlavi: Klopt. Hij werkt al jaren voor het regime in het Bureau van de Opperste Leider. Net als Raisi zal hij hem bijstaan. Het beleid van de Islamitische Republiek zal dus worden voortgezet met Ali Khamenei als dictator aan het roer.

U bleef lang op de achtergrond, nu vecht u actief voor de val van de regering. Wat wilt u bereiken?

Pahlavi: Mijn mening is in de voorbije veertig jaar niet veel veranderd. Er is veel gebeurd in Iran sinds ik het land verlaten heb, maar niet in de positieve zin. Met zijn rijkdom aan grondstoffen en mogelijkheden had Iran zich moeten ontwikkelen tot het Zuid-Korea van het Midden-Oosten. Maar we zijn het Noord-Korea van het Midden-Oosten geworden. Niemand gelooft nog in hervormingen. De Iraniërs zijn op zoek naar een overgangsplan. Er wordt veel van mij verwacht – dat is mijn drijfveer. Ik treed naar voren om de leiding te nemen. Ik wil mijn land dienen.

De Iraniërs hebben uw vader in 1979 verdreven vanwege zijn autoritaire leiderschap en sociale onrechtvaardigheid. U moest zelf ook vertrekken. Waarom bent u er zo van overtuigd dat de Iraniërs u vandaag terug willen zien?

Pahlavi: Ik krijg heel veel respons en ik volg de Iraanse sociale media. Ik hoor hoe Iraniërs de naam van mijn grootvader scanderen bij voetbalwedstrijden, ik zie hoe jongeren mijn vaders handtekening op hun arm laten tatoeëren. Voor mij is dat een duidelijk teken: veel landgenoten hebben hun vroegere standpunten herzien. Ondanks de decennialange indoctrinatie willen de jongere generaties verandering.

Uw vader regeerde met harde hand. Volgens mensenrechtenorganisaties werden politieke gevangenen massaal opgesloten, gefolterd en gedood. Dat zijn ze in Iran nog niet vergeten.

Pahlavi: Er was een politieke crisis aan de gang en er waren gebreken. Geen enkel systeem is perfect. De Iraniërs zien nu in dat de Pahlavi-dynastie van mijn voorouders altijd modernisering vooropstelde. Hun doelen waren infrastructuur, onderwijs, landhervorming, gezondheidszorg en gelijke rechten voor vrouwen. Iran was toen vooruitstrevend, Iraanse vrouwen hebben bijvoorbeeld acht jaar voor de Zwitserse vrouwen al stemrecht gekregen. Tot er een revolutie plaatsvond die ons land overnam.

U hebt nooit afstand genomen van het geweld van uw vaders beruchte SAVAK-inlichtingendienst.

Pahlavi: Er is terechte kritiek. In mijn boeken schrijf ik openlijk over die thema’s. Maar de feiten worden ook vaak overdreven, vooral door radicale islamisten en marxisten. Zij wilden de pro-westerse regering kleineren, omdat die niet met hun ideologie overeenkwam. Dat zouden historici moeten bekijken.

Na de Israëlische droneaanval: ‘Iran is op strategisch niveau de oorlog aan het winnen’

Er is al veel over bekend.

Pahlavi: Ik ben mijn vader niet. Ik heb mijn eigen plannen en visies. Ik moet beoordeeld worden op mijn eigen voorstellen, niet die van mijn vader.

En dat zijn?

Pahlavi: Ik wil voor de Iraanse bevolking een eerlijke schakel zijn in de overgang naar een nieuw tijdperk. Ik probeer mensen duidelijk te maken dat ze niet alleen op betere tijden moeten hopen, maar dat ze ook moeten geloven dat we dat daadwerkelijk kunnen waarmaken. Het is mijn doel om de rechtsstaat voor iedere burger te verzekeren, inclusief vrouwenrechten, ethische, religieuze en lgbtqi-rechten.

In Teheran heerst een autocratische regering die al bewezen heeft dat ze er alles aan zal doen om haar macht te verdedigen. Denk maar aan de opstand na de dood van de 22-jarige Mahsa Jina Amini. Hoe gaat u daar komaf mee maken?

Pahlavi: Niemand gelooft dat dit regime nog hervormd kan worden. Zelfs radicale voorstanders stappen in het verzet, zoals een voormalige hoofdredacteur van de conservatieve krant Kayhan. Hij stond dicht bij de revolutionaire leider Ruhollah Khomeini, maar woont nu in Toronto. Want hij gelooft niet meer in de Islamitische Republiek en wil verandering.

De laatste opstand heeft sinds 2022 het leven gekost aan meer dan 500 Iraniërs. Tienduizenden demonstranten werden opgepakt, gefolterd en sommigen zelfs terechtgesteld. Wilt u een nieuwe Iraanse Revolutie?

Pahlavi: Ja, ik wil een revolutie. En de Iraanse bevolking is bereid om offers te brengen. Ze weten dat hun land ten onder zal gaan als we niet van dit regime afraken.

Conflict Midden-Oosten: ‘Iran zou emiraten als Abu Dhabi of Dubai binnen de 24 uur kunnen vernietigen’

Dat is makkelijk gezegd, vanuit een hotellobby in Londen.

Pahlavi: De laatste opstand was al een revolutie. Dat was een oprechte reactie tegen de onderdrukking, en die kwam er niet omdat ik het gevraagd had. De demonstranten riepen ‘dood aan de dictator’. Minstens 80 procent van de Iraanse bevolking wijst Ali Khamenei af, die het huidige systeem vertegenwoordigt. Het regime heeft die opstand op alle mogelijke manieren onderdrukt. Maar het is veel zwakker dan vroeger, er is verdeeldheid. Militairen en paramilitairen vrezen dat ze de eerste slachtoffers worden als alles escaleert. Er zijn al overlopers.

Het regime heeft ook nog altijd aanhangers. Er zijn veel rijke Iraniërs die ervan profiteren. Daarnaast is het ook lonend voor de honderdduizenden mensen in het nationaal veiligheidsapparaat. Waarom zouden zij van kant wisselen?

Pahlavi: De topcommandanten profiteren het meeste van het regime. De lagere klassen en rangen krijgen alleen een looncheque, die soms niet eens genoeg is om de huur te betalen. Bovendien werken zij in het zwart, ontvangen ze smeergeld en zijn ze volledig gedesillusioneerd. Om de kans op een succesvolle revolutie te vergroten, moeten we aan zo veel mogelijk van hen de mogelijkheid op verzoening bieden.

Als er een staatsgreep komt, biedt u een algemene amnestie voor een vreedzame overgang?

Pahlavi: Natuurlijk moeten sommigen verantwoordelijk worden gesteld voor hun daden. Maar ik geloof dat we de cyclus van wraak moeten doorbreken. Dat onderscheidt ons ook van het huidige regime. Wij geloven in mensenrechten. Wij geloven in eerlijke processen.

Wie bedoelt u precies met ‘wij’?

Pahlavi: Ikzelf, mijn team en de meerderheid van de Iraanse bevolking die ons standpunt steunt.

Waarom konden de oppositiegroepen in ballingschap decennialang niet tot een gezamenlijke aanpak komen? Met wie werkt u samen?

Pahlavi: Als ik vertegenwoordigers van de oppositie ontmoet, zie ik dat als een symbolische samenwerking. Ik vind het eenheidsgevoel en de eensgezindheid in Iran belangrijker. Die tellen echt.

U woont al veertig jaar in de VS. Blijkbaar leunde u meer aan bij de Republikeinen dan bij de Democraten. Sprak u al met de voormalige en misschien ook volgende Amerikaanse president Donald Trump over een regimewissel in Teheran?

Pahlavi: Trump heb ik nog niet ontmoet. Ik praat wel al jaren met afgevaardigden van beide kampen. En aan beide zijden heb ik mensen ontmoet die onze visie delen. Maar eigenlijk hebben alle inspanningen om het Iraanse regime te wijzigen niets opgeleverd. Of ik nu tegenover Donald Trump of tegenover Joe Biden zit, mijn argumenten veranderen niet. De vraag is: hoe willen zij tot de juiste uitkomst komen?

U eist van de EU dat ze de Islamitische Republiek niet meer met fluwelen handschoenen aanpakt. Wat bedoelt u daarmee?

Pahlavi: Decennialang hebben regeringen in Washington, Londen, Berlijn of Parijs geprobeerd om conflict met het regime te vermijden. Het gevolg? 60 procent van de mensen leeft in Iran onder de armoedegrens. Bovendien verspreiden het regime en zijn terrorisme zich verder in het gebied en moeten we leven met een nucleaire dreiging.

Israëlisch minister over spanningen met Iran: ‘Dit beest moet geëlimineerd worden’

Iets meer dan een jaar geleden bezocht u Israël, een overtuigde tegenstander van de Islamitische Republiek. U besprak uw mogelijke politieke toekomst in Iran met premier Benjamin Netanyahu en de geheime inlichtingendienst. Zijn jullie sindsdien verenigd in de strijd tegen de Islamitische Republiek?

Pahlavi: Dat was het eerste bezoek ooit van een Iraanse politicus aan Israël. Ik wilde aan de Israëli’s uitleggen welke voordelen een seculier, democratisch Iran voor hen en het Midden-Oosten zou hebben. Wat zou het betekenen voor de Arabische wereld en Israëls bestaan als Iran vrede zou sluiten met zijn buurlanden? Onze relaties met de Joden bestaan al sinds Cyrus de Grote (Koning van de Perzen en militaire strateeg die in de zesde eeuw voor Christus de Iraanse volkeren samenbracht, nvdr). Waarom kunnen Iran en Israël geen uitbreiding van de Abraham-akkoorden sluiten? Dat is al gebeurd tussen Israël en de Verenigde Arabische Emiraten, Bahrein en Marokko. We zouden ze de Cyrus-akkoorden kunnen noemen. Iran kan deel uitmaken van de vredesformule voor het Midden-Oosten, voor Saudi-Arabië, de mensen in Israël, Libanon, Syrië, Irak en verder.

Zou u willen terugkeren naar de periode waarin uw vader regeerde?

Pahlavi: Toen waren de geopolitieke relaties ook ingewikkeld. De Berlijnse Muur was nog niet gevallen en de Koude Oorlog woedde. De Sovjet-Unie en haar bondgenoten stonden lijnrecht tegenover het Westen. Iran speelde een belangrijke rol in de stabilisering van de regio. We hadden goede relaties met het Westen, maar ook met het Oostblok, China en de Sovjet-Unie. We wilden niet het slachtoffer worden van het getouwtrek tussen het Westen en het Oosten. We zorgden voor een evenwichtige aanpak. Het regime heeft dat evenwicht volledig verstoord en veranderd in instabiliteit, vijandigheid en radicalisme.

U pleit voor een overgang. Dat doet u in de VS, Europa en ook in Israël. Doelt u daarmee op een militaire ingreep om een nieuwe staatsvorm af te dwingen in Teheran?

Pahlavi: Laat mij duidelijk maken dat ik tot nu toe geen steun kreeg van de VS, niet van de huidige regering. Ik wens in geen enkel geval een militaire ingreep of een mogelijke oorlog in mijn land. Ik spreek alleen over burgerlijke ongehoorzaamheid.

Maar ondanks de vele burgerslachtoffers hebben zulke protesten geen resultaten opgeleverd.

Pahlavi: We moeten de voorstanders van de overgang maximaal steunen. Tegelijk moeten we een exitstrategie ontwikkelen: een uitweg vinden voor de mensen die vastzitten in het systeem van de Islamitische Republiek. Ik denk bijvoorbeeld aan de nationale verzoening in Zuid-Afrika. We hebben een overgangsjustitie en een constitutioneel proces nodig om dat juridisch voor te bereiden.

Wilt u potentiële overlopers overtuigen met een voorstel?

Pahlavi: Ik wil zo weinig mogelijk mensenlevens verliezen, dus we moeten het aantal gewapende verzetsstrijders zo veel mogelijk beperken. Als het regime op het laatste moment een genocide probeert te plegen, moeten de Iraanse veiligheidsdiensten het eigen volk beschermen.

Hoe ziet u dat gebeuren?

Pahlavi: 90 procent van de strijdkrachten profiteert niet van de corrupte leiders. Zij bevinden zich in een onhoudbare situatie. Een regime met maar 10 procent aanhangers kan niet overleven.

Maar dat regime houdt het wel lang vol.

Pahlavi: De vraag is niet óf het regime zal verdwijnen, maar wanneer. Concreet moeten we nagaan of we de ondergang van de Islamitische Republiek kunnen versnellen, voordat ze een atoomwapen bezit. Want dan staan we voor een volledig andere conflictsituatie. Binnen een of twee jaar kan dat al zover zijn. We hebben geen tijd te verliezen.

Als Iran nucleaire wapens bezit, verdwijnt de hoop op een machtswissel?

Pahlavi: Dat zou catastrofale gevolgen hebben. Zoiets kan tot een wereldwijd conflict leiden. Dat wil ik de Iraanse bevolking en de wereld graag besparen.

Tijdens uw toespraak in het Europees Parlement vorig jaar eiste u dat de Iraanse Revolutionaire Garde geclassificeerd zou worden als terreurgroep, zoals de VS dat doen. Dat zou de spanningen tussen Iran en de EU doen oplopen. Wat zou het opleveren?

Pahlavi: De buitenlandse regeringen moeten de druk op het regime opvoeren met bijkomende sancties, ook tegen de Iraanse Revolutionaire Garde. Wat kunnen ze anders doen tegen een corrupte maffia die nucleaire wapens wil? Diplomatie werkt niet en een militair conflict willen ze vermijden. Het is ook essentieel om dissidenten en activisten te ondersteunen en hulp te bieden bij stakingen, de financiering van internettoegang in Iran, enzovoort. We moeten iedereen helpen die teleurgesteld is door het regime. Dan zullen steeds meer radicalen zich los maken en met ons in dialoog gaan. We moeten zo veel mogelijk trouweloosheid veroorzaken.

U was de troonopvolger van de laatste monarchie. U hebt nooit afstand gedaan van uw titel. In welke rol zou u naar Iran terugkeren? Als monarch, premier of president?

Pahlavi: U spant het paard achter de wagen. Mijn doel is een seculiere natie, een democratisch proces waarin elke stem telt, eerlijk en transparant. Ik wil alleen de bemiddelaar van die overgang zijn. Dat is alles. Ik heb geen andere intenties.

Enkele van uw aanhangers pleiten voor het herstel van de monarchie. Heeft dat ook uw voorkeur?

Pahlavi: Het is hun volste recht om dat te eisen. De Iraanse bevolking moet de volgende regeringsvorm kunnen kiezen, of dat nu een parlementaire monarchie of een republiek is. Dat zal in het stemhokje besloten worden.

Hoopte u door de crisis die ontstond na de dood van Raisi terug te kunnen keren naar Iran?

Pahlavi: Khamenei heeft al nieuwe verkiezingen aangekondigd. Die zullen natuurlijk weer vervalst worden. Ik zal mijn landgenoten motiveren om die zogenaamde verkiezingen te boycotten. We moeten de sterke verdeeldheid in de Islamitische Republiek nog vergroten. Bovendien moeten we de mensen die zich tegen het huidige systeem keren voor de oppositie winnen.

Het vertrek van uw vader in 1979 betekende ook een persoonlijk drama voor uw gezin. Maandenlang kon u nergens terecht, en toen stierf uw vader. Uw zussen werden depressief, één zus overleed door een overdosis slaapmedicatie, uw broer pleegde zelfmoord. Is uw politieke werk ook een poging om uw eigen levensverhaal te verwerken?

Pahlavi: Ik herinner me een gesprek met mijn zus, die door die gebeurtenissen depressief was. Ik zei haar: ‘Maak je niet zo veel zorgen! Je kunt het verleden niet veranderen, alleen de toekomst.’ Ik heb nooit achterom gekeken. Of je nu trouw bent aan het regime in Teheran of tot de oppositie behoort, het resultaat van de Iraanse revolutie blijft een ramp. Ik heb het overleefd en ik heb niet opgegeven. Ik heb een missie voor mijn land, want Iran verdient beter. Ik geloof dat we het kunnen en dat we op een dag terug naar huis zullen keren.

Vertaling: Chloé Cottyn en Fleur Valette