Zondag weten we hoe ziek de patiënt ‘Duitsland’ is

De ruim 463.000 leden van de SPD staan voor een duivels dilemma. Kiezen ze voor een coalitie met Angela Merkels CDU/CSU of wagen ze nieuwe verkiezingen, met een aan populariteit winnende Alternative für Deutschland die op de loer ligt?

Traditionele partijen die een-voor-een omvallen en populisten die de agenda bepalen of zelfs meeregeren. De Duitser keek de afgelopen decennia met argwaan, maar ook met enige zelfgenoegzaamheid, naar zijn Europese buren. Lang dacht het kernland van de Europese Unie immuun te zijn voor politieke versnippering en populistisch succes. Die tijd is nu misschien wel definitief voorbij. Richtingenstrijd en leiderschapscrises doorklieven de twee mogelijke regeringspartijen CDU/CSU en SPD. De populistische Alternative für Deutschland (AfD), nu de grootste oppositiepartij in de Bondsdag, groeit gestaag.

Zondag weten we hoe ziek de patiënt die Duitsland heet, echt is. De SPD maakt dan de uitslag bekend van het referendum over toetreding tot de vierde regering van bondskanselier Angela Merkel. De ruim 463.000 leden van de partij mochten de afgelopen twee weken hun stem uitbrengen per brief. Niet eerder was het sjacherijn van de leden over hun politieke leiders zo groot als nu. Hoe het zondag zal aflopen, durft dan ook niemand te voorspellen.

Na het mislukken van de eerdere coalitieonderhandelingen tussen CDU/CSU, de Groenen en de liberale FDP is een regering met de SPD de enige overgebleven optie. De CDU/CSU sloot eerder namelijk samenwerking met de socialistische Linke en de AfD uit. Een minderheidsregering noemde Merkel eerder ‘onwenselijk’ omdat het de positie van Duitsland in Europa verzwakt. De kans is dus aanwezig dat er bij een nee van de SPD-leden nieuwe verkiezingen worden uitgeschreven, met als gevolg dat het belangrijkste land van Europa nog maanden vleugellam is.

Zijden draadje

Het lot van Merkel hangt door het SPD-referendum aan een zijden draadje. En ze heeft het zelf niet in hand. In haar partij laten steeds meer prominenten, met name van de conservatieve flank, zich ongekend negatief uit over de bondskanselier. In de afgelopen vier jaar maakte ze zich met haar vluchtelingenpolitiek impopulair en zou ze zich inhoudelijk laten leiden door de SPD. Een van haar eigen bondsdagleden, Klaus-Peter Willsch, zei onlangs in de Rheinische Post dat de CDU ‘er nu over moet nadenken of de partij ook zonder Merkel verder kan’. Kritiek die Merkel in twaalf jaar kanselierschap niet gewend is. In het geval van nieuwe verkiezingen krijgt de jonge CDU-generatie een uitgelezen kans om de bondskanselier een mes in de rug te zetten.

Duivels dilemma

De ruim 463.000 leden van de SPD staan voor een duivels dilemma. Een stem vóór een coalitie met CDU/CSU dreigt de toch al dramatische electorale positie van de partij verder te verslechteren. Na de eerste grote coalitie (2005-2009) en die van de afgelopen vier jaar, verloor de SPD telkens weer de verkiezingen. Het leverde de sociaaldemocraten een waar Merkel-trauma op. Met een simpel nee kan de SPD zich daar mogelijk voor eens en altijd van verlossen. Maar sociaaldemocraten zijn gezagsgetrouw en regeren nu eenmaal graag. Het land in een politieke crisis storten druist voor veel leden dan ook in tegen hun plichtsbesef.

Ongeacht de uitslag van het referendum duurt de crisis bij de SPD voort. Het verkiezingsdebacle van de bondsdagverkiezingen van 24 september, met 20,5% van de stemmen de slechtste uitslag in de 154-jarige geschiedenis van de partij, doet de sociaaldemocratie in Duitsland op zijn grondvesten schudden. Oud-partijleider Martin Schulz beloofde tot tweemaal toe nooit in een regering met Merkel te stappen maar bleek, na het mislukken van de onderhandelingen tussen CDU/CSU, de Groenen en de liberale FDP toch bereid om te onderhandelen.

Toen Schulz vervolgens ook nog eens zichzelf naar voren schoof als minister van Buitenlandse Zaken, was de crisis compleet en werd zijn positie onhoudbaar. Zo eindigde plotseling, en op dramatische wijze, de politieke carrière van een man die amper een jaar geleden nog als ‘SPD-verlosser’ werd binnengehaald. De wonden van de SPD liggen open en het zal een hoop missiewerk vergen om de achterban weer in het gareel te krijgen.

Kettingreactie

‘De gevolgen van een nee tegen een nieuwe Grote Coalitie zal een politieke crisis in Duitsland veroorzaken’, denkt Anja Köhler, parlementair verslaggever van het nieuwskanaal Deutsche Welle. Zij verwacht echter een JA ‘omdat SPD-leden beseffen dat een nee de populistische partij AfD in de kaart speelt’. Köhler verwacht dat na zondag de rust weer snel terugkeert bij de twee potentiële regeringspartijen: ‘De belangen zijn immers te groot. SPD en CDU/CSU zullen meer dan de afgelopen vier jaar uitgedaagd worden om met een visie te komen en dat zal het vertrouwen in de democratie alleen maar vergroten’.

Spiegel-Online columnist Henrik Müller ziet, ongeacht de uitslag zondag, risico’s voor de positie van Duitsland in Europa. In een recente column schrijft hij: ‘Het is niet ondenkbaar dat Duitsland kort voor het wegsmelten van het traditionele partijensysteem staat’. Er is volgens hem geen reden om te denken dat wat er in het Europese buitenland gebeurde, ook in Duitsland plaats kan vinden. Müller ziet de rol van Duitsland als stabiliteitsanker in Europa daardoor bedreigd. Köhler denkt echter dat de gevolgen voor de rol van Duitsland in Europa wel mee zullen vallen. ‘De partijen zitten namelijk op één lijn wat betreft Europa’s toekomst. Dit is dus vooral een binnenlands politiek probleem’.

Maar zover is het dus nog niet. Wanneer de SPD zondag de uitslag bekend maakt, houden Duitsland en Europa heel eventjes de adem in. De Franse president Emmanuel Macron wil namelijk stappen maken in Europa en heeft Duitsland daarbij nodig. Een vleugellamme regering in Berlijn, of nieuwe verkiezingen over een aantal maanden, kan het momentum om de EU te hervormen flink verstoren. En zo kunnen de crises in de twee beoogde regeringspartijen een nare kettingreactie veroorzaken in Europa.