De Oekraïense historicus Jaroslav Hrytsak verklaart waarom zijn landgenoten geen autoritair regime dulden. ‘Compromissen zijn het brood en de wijn van de democratie.’
Jaroslav Hrytsak is bij veel Oekraïners bekend omdat hij zich graag mengt in het politieke debat. De 64-jarige historicus is een expert op het gebied van de Oekraïense geschiedenis van de 19e en 20e eeuw, host een podcast en schrijft voor het invloedrijke mediakanaal NV. Daarbij heeft hij openlijk kritiek op de regering in Kiev, wat opmerkelijk is in tijden van oorlog.
Hrytsak komt uit een dorp in de westelijke regio Lviv. Voor zijn onderzoek trok hij onder meer naar Hongarije en de Verenigde Staten, maar zijn academische thuis heeft hij gevonden aan de Katholieke Universiteit in Lviv, naar eigen zeggen de ‘meest liberale universiteit van het land’. Professor Hrytsak verschijnt in het café op de campus in een spijkerbroek, poloshirt en sandalen en is blij dat de portier van het gebouw naar Pink Floyd luistert.
In uw boek, Ukraine – Biography of a Troubled Nation, schrijft u dat u als historicus niet neutraal maar bevooroordeeld bent, omdat u uw land als een liberale democratie wilt zien. Wat bedoelt u daarmee?
Jaroslav Hrytsak: Ik ben ervan overtuigd dat democratie de beste bescherming biedt tegen veel van de problemen waar het land de afgelopen decennia onder heeft geleden. Tegen corruptie, tegen het geweld dat ons keer op keer in onze geschiedenis heeft geteisterd.
Is Oekraïne nog steeds geen liberale democratie?
Hrytsak: Ik zou wat we nu hebben ‘democratie bij gebrek aan beter’ willen noemen. Oekraïne is om historische en andere redenen een democratie geworden, maar we moeten die democratie nog institutionaliseren. We hebben nog steeds een aantal cruciale instellingen niet, of ze functioneren nog niet naar behoren.
‘In Oekraïne hebben we religieuze, culturele en taalkundige diversiteit. Niemand slaagt erin om zo’n divers land met één sterke hand te regeren.’
Welke instellingen bedoelt u?
Hrytsak: Het ontbreekt ons vooral aan een onafhankelijk rechtssysteem. Dat moeten we dringend opbouwen. We hebben wel een functionerend maatschappelijk middenveld dat de machthebbers in de gaten houdt, maar dat kan een onafhankelijke rechterlijke macht niet vervangen.
U zei dat er historische redenen zijn waarom Oekraïne een democratie is geworden. Welke zijn dat?
Hrytsak: Oekraïne heeft andere politieke tradities dan Rusland of Belarus. Oekraïners accepteren geen autoritair systeem, tenminste niet op de lange termijn. De Oekraïense samenleving is sinds de onafhankelijkheid van het land al twee keer op de proef gesteld.
Toen president Viktor Janoekovitsj in 2004 probeerde de presidentsverkiezingen te vervalsen, en toen hij zich in 2013 terugtrok uit de geplande associatieovereenkomst met de EU om verdere toenadering tot Brussel te voorkomen.
Hrytsak: Maar het eindigde beide keren met revoluties, de Oranje Revolutie van 2004 en de Maidan van 2014. Het is moeilijk voor te stellen dat Oekraïne een heerser als Stalin of Poetin zou kunnen voortbrengen.
Waarom?
Hrytsak: In tegenstelling tot wat het Westen lange tijd geloofde, staat Oekraïne niet alleen in de schaduw van Rusland. In werkelijkheid speelt de Russische factor nog niet zo lang een rol en is zijn invloed beperkt. West-Oekraïne staat al eeuwenlang onder een andere invloed. Ik noem het de Poolse factor, eigenlijk moet ik zeggen de westerse factor. Het Westen kwam naar Oekraïne in Poolse gedaante. Oekraïne behoorde tot de Pools-Litouwse Rzeczpospolita, die zowel een kiesmonarchie als een republiek was. Adellijken beperkten de macht van de monarchie in de Rzeczpospolita. Er werd gezegd dat de Poolse koning regeerde, maar niet regeerde.
‘Het ontbreekt ons vooral aan een onafhankelijk rechtssysteem. Dat moeten we dringend opbouwen.’
De Oekraïners namen die traditie over?
Hrytsak: De Oekraïense Kozakken rebelleerden tegen de Pools-Litouwse staat, maar namen zijn politieke tradities over. Ze creëerden een soort democratie, soms dicht bij anarchie, die heel anders was dan de Russische politieke tradities van een gecentraliseerde staat met een absolute heerser. En er is nog een andere factor: in Oekraïne hebben we nooit een staatskerk gehad, maar religieuze, culturele en taalkundige diversiteit. Niemand slaagt erin om zo’n divers land met één sterke hand te regeren. Diversiteit vereist compromissen. En compromissen zijn het brood en de wijn van de democratie.
Uw boek verscheen in 2021, vóór de aanvalsoorlog, maar werd een bestseller tijdens de oorlog. Waarom zijn mensen opeens zo geïnteresseerd in hun eigen geschiedenis?
Hrytsak: Crises roepen de vraag op naar de eigen identiteit. En deze crisis, deze oorlog, gaat vooral over de geschiedenis en de identiteit van Oekraïne. Ik denk dat het boek daarom zo goed verkoopt. Het kwam op het juiste moment.
Er zijn nu een aantal opmerkelijke boeken geschreven over de Oekraïense geschiedenis. Was er een leemte die u wilde opvullen?
Hrytsak: Mijn boek is gericht op een heel specifiek lezerspubliek dat ons land vandaag de dag politiek en economisch drijft. Ik zou het willen definiëren als de jonge stedelijke middenklasse. President Volodymyr Zelensky vertegenwoordigt deze klasse, die ook het actiefst is in het maatschappelijke middenveld. De meesten van zijn vertegenwoordigers zijn tussen de 35 en 45 jaar oud. Zij hebben een nieuw soort verhaal nodig, een verhaal dat laat zien hoe ze Oekraïne succesvol kunnen maken. Daarom hebben ze een boek als het mijne nodig.
Ziet u ook historische redenen waarom Oekraïne zo gevoelig is voor corruptie?
Hrytsak: Corruptie kan deels worden verklaard door het trauma van geweld dat onze samenleving herhaaldelijk heeft meegemaakt, vooral sinds de 20e eeuw. Corruptie is vaak een overlevingsstrategie. Daarom is het vooral wijdverbreid in samenlevingen die zwaar geweld hebben meegemaakt. Aan de andere kant moet Oekraïne gewoon de tijd krijgen. Corruptie is een kinderziekte van jonge staten.
‘Het criterium om toegang te krijgen tot het kringetje rond Zelensky is absolute persoonlijke loyaliteit.’
Er gaan nu stemmen op in Oekraïne die president Zelensky beschuldigen van autocratische neigingen in zijn regering. Natuurlijk heeft dat deels te maken met de staat van beleg. Sommigen, vooral Zelensky’s politieke tegenstanders, bekritiseren het feit dat er geen verkiezingen worden gehouden in Oekraïne.
Hrytsak: Mijn kritiek op de president heeft niets te maken met de verkiezingen. Die kunnen er niet zijn in tijden van oorlog. Maar Zelensky luistert niet naar deskundigen uit het maatschappelijk middenveld. Beslissingen worden genomen in een kleine kring van mensen om hem heen. En het criterium om toegang te krijgen tot dat kringetje is absolute persoonlijke loyaliteit. Ik denk dat Zelensky er goed aan zou doen om na de oorlog af te treden. Dan zou hij zoiets als een Oekraïense Churchill kunnen worden en de geschiedenis ingaan als een groot staatsman.
Het vertrouwen in Zelensky was lange tijd erg groot, maar neemt nu af.
Hrytsak: Als er nu presidentsverkiezingen zouden zijn en Zelensky zou het opnemen tegen onze voormalige opperbevelhebber van de strijdkrachten, Valery Salushny, dan zou Salushny met grote voorsprong winnen. Mensen hebben veel vertrouwen in hem en ze associëren Salushny met de militaire successen van het eerste oorlogsjaar.
Is dat niet een beetje oneerlijk? Zelensky wordt verondersteld geen aandeel te hebben gehad in de successen. Maar het gebrek aan successen is zijn schuld?
Hrytsak: Natuurlijk is het oneerlijk, maar dat is de stemming in het land.
Veel mensen in Oekraïne lijken zich erg moe te voelen.
Hrytsak: Het is meer dan vermoeidheid. Mensen zijn mentaal uitgeput. We zitten in een uitputtingsslag. We weten niet wat er hierna gaat gebeuren. Het Westen heeft Oekraïne tot nu toe niet laten verliezen en doet ook niet genoeg om Oekraïne in staat te stellen Rusland terug te dringen. Mensen reageren verschillend op deze situatie, wat ook normaal is.
‘Mijn zonen kijken heel rustig uit naar hun dienst in het leger. Ik ben trots op ze.’
Aan het begin van de oorlog was er veel solidariteit en vechtlust. Is dat veranderd?
Hrytsak: Toen hadden we een succesvol tegenoffensief en konden we gebieden terugwinnen, dus het enthousiasme was groot. Nu is de situatie ingewikkelder. Oekraïne heeft dringend weer een succesverhaal nodig. Het ergste is wanneer een natie de hoop verliest.
Kan de opmars van Oekraïense troepen naar Russisch grondgebied in Koersk zo’n succesverhaal worden?
Hrytsak: Dat valt nog te bezien. Maar dit offensief heeft het moreel al aanzienlijk opgevijzeld. De stemming van de Oekraïners kan worden beschreven met de woorden van Churchill, die hij zei tegen de Amerikanen na de aanval op Pearl Harbor: ‘Geef ons wapens en we maken het karwei af.’
Maar het is moeilijker geworden om soldaten te mobiliseren voor het front.
Hrytsak: De mobilisatie is niet goed gegaan in Oekraïne, ze had eerder moeten beginnen. Maar ik hoor van experts dat we genoeg troepen hebben om het front te behouden. Wat de media niet melden is dat er, ondanks alle problemen met de mobilisatie, nog steeds vrijwilligers zijn. We hebben net een jonge en zeer getalenteerde man begraven in mijn geboortedorp. Hij werkte in Praag maar keerde drie maanden geleden naar Oekraïne terug om zich als vrijwilliger voor het front in te zetten.
U hebt zelf twee zonen. Gaan zij ook naar de oorlog?
Hrytsak: Mijn oudste zoon is al opgeroepen. Hij heeft als vertaler gewerkt en volgt nu een militaire training. Mijn jongste zoon is vanuit Canada teruggekeerd naar Oekraïne toen de oorlog uitbrak. We verwachten dat ook hij binnenkort een oproep zal ontvangen. Wij ouders zijn gespannen. Ik heb daarom mijn buitenlandse reizen voor de komende tijd afgezegd. Maar mijn zonen kijken heel rustig uit naar hun dienst. Ik ben trots op ze.
Je merkt steeds meer een kloof tussen de Oekraïners die direct betrokken zijn bij de oorlog en degenen die een relatief normaal leven kunnen blijven leiden.
Hrytsak: Ja, de roep om gerechtigheid wordt steeds luider in het land, vooral gerechtigheid tussen degenen die de oorlog hebben verlaten of er zelfs van hebben geprofiteerd, en degenen die vechten. Dit is een zeer gevaarlijke kwestie die de samenleving kan verscheuren of zelfs tot een burgeroorlog kan leiden.
Maar is het wel mogelijk om het dilemma op te lossen? Het is moeilijk om de dood van mensen te compenseren door bijvoorbeeld hogere belastingen van anderen te eisen.
Hrytsak: Natuurlijk zijn er geen eenvoudige oplossingen. Maar in de eerste plaats moet er een publiek debat over deze kwestie komen waarbij het maatschappelijk middenveld en de regering betrokken zijn. Maar helaas leven ze in twee gescheiden werelden.
‘Het Westen betaalt er een hoge prijs voor dat het de ambities van Poetin zo lang heeft genegeerd.’
Terwijl veel Oekraïners grote persoonlijke offers brengen om in een vrij democratisch land te kunnen leven, keren veel kiezers in Europa zich af van de liberale democratie. Ze stemmen op partijen die de Russische president Vladimir Poetin steunen. Is dat niet tragisch en ongelooflijk frustrerend?
Hrytsak: Dat is waar, het is tragisch. Maar ik heb het gevoel dat het Westen over het algemeen stabiel is. Kijk naar de uitslag van de verkiezingen voor het Europees Parlement. Een meerderheid van de kiezers stemde voor partijen die de oorlog van Rusland veroordelen en Oekraïne steunen.
Je zou dat kunnen zien als een steile leercurve. In het Westen werd Oekraïne lang gezien als een belangrijk aanhangsel van Rusland.
Hrytsak: Ja, en het betaalt er nu een hoge prijs voor dat het ons én de ambities van Poetin zo lang heeft genegeerd.
Poetin heeft Oekraïne nooit als een onafhankelijke natie beschouwd. Weten we wanneer hij het plan beraamde om Oekraïne aan te vallen en delen ervan te bezetten?
Hrytsak: Dat weten we vrij goed. Het was in 2008, na de korte oorlog in Georgië, waar Rusland militaire steun verleende aan het afgescheiden Zuid-Ossetië. Destijds lekte het plan uit naar de media: als Oekraïne zich bleef keren naar het Westen en de Europese Unie, wilde het Kremlin het straffen met een militaire interventie, net zoals het Georgië had gestraft. Het Kremlin werd aangemoedigd door het feit dat het Westen niet adequaat reageerde op de agressie tegen Georgië.
Nadat de Oekraïners op Maidan hadden betoogd voor hun integratie in de EU en Janoekovitsj hadden verdreven, voerde Poetin zijn plan uit. Rusland bezet nu een vijfde van het Oekraïense grondgebied en Kiev lijkt langzaam tot het inzicht te komen dat dit grondgebied niet met militaire middelen kan worden heroverd.
Hrytsak: De vraag is of we ons grondgebied of onze mensen willen behouden. Het lijkt erop dat veel Oekraïners nu bereid zijn om te onderhandelen – maar op onze voorwaarden.
Er wonen ook mensen op het door Rusland bezette grondgebied, Oekraïners die niet vrijwillig onder Russische bezetting leven.
Hrytsak: Dat probleem zou opgelost kunnen worden door mensen de kans te geven om geëvacueerd te worden.
Ervan uitgaande dat Poetin daadwerkelijk instemt met een staakt-het-vuren of vredesverdrag, zou dat leiden tot een opdeling van het land, een soort DDR-scenario.
Hrytsak: Er is het Duitse scenario of het Koreaanse scenario. Maar met een deling zou Oekraïne tijd winnen, het land zou vooruit kunnen, zijn kracht kunnen heropbouwen, kunnen integreren in het Westen.
President Zelensky heeft onlangs ook aangegeven dat hij bereid is om te onderhandelen en liet doorschemeren dat de bezette gebieden langs diplomatieke weg kunnen worden teruggewonnen.
Hrytsak: Zelensky’s standpunt wordt natuurlijk beïnvloed door de publieke opinie. Hij is iemand van de sociale media en volgt de stemming op de voet. En de mensen willen nu verandering. Ze beseffen welke prijs we zullen betalen als we op de oude voet doorgaan.
