Zelensky zet populaire opperbevelhebber Zaloezjny aan de deur: ‘Hij neemt een enorm risico’

Volodymyr Zelensky heeft zijn populaire opperbevelhebber Valerij Zaloezjny ontslagen. Wat zijn de gevolgen?

Heeft het Oekraïense leger weldra een nieuwe opperbevelhebber? Maandag berichtte de krant Financial Times al dat huidig stafchef Valerij Zaloezjny tijdens een ontmoeting met president Volodymyr Zelensky te horen had gekregen dat hij weldra ontslagen zou worden. Volgens The Economist, dat dicht bij de Oekraïense opperbevelhebber staat, heeft Zelensky Zaloezjny aangeboden om secretaris van de Nationale Veiligheidsraad te worden, een aanbod dat hij heeft afgewezen. De persdienst van de president blijft het gerucht wel ontkennen.

Sinds het begin van de oorlog is Zaloezjny een van de populairste Oekraïense officials. Oekraïners hebben een overweldigend vertrouwen in hun leger en in hun opperbevelhebber. In de laatste peiling van het Kyiv International Institute of Sociology, die dateert van december, verklaarde maar liefst 88 procent van de Oekraïners hun vertrouwen in Zaloezjny. Het is de eerste peiling waarin Zaloezjny beter scoort dan Zelensky, die ‘slechts’ 62 procent behaalde.

De onmiddellijke aanleiding voor het ontslag is de discussie over de komende mobilisatie. Eind december zei Zelensky dat de legerleiding gevraagd had om 500.000 extra manschappen te mobiliseren om het front te bemannen en de huidige soldaten te kunnen roteren, een aantal dat hij te hoog vond. Zaloezjny reageerde door te stellen dat hij nooit een concreet aantal had genoemd.

Politieke ambities

Binnen de presidentiële administratie bestaat al langer de vrees dat Zaloezjny gaandeweg een politieke bedreiging zou kunnen vormen voor de president. Het is niet duidelijk of die vrees terecht is. Zaloezjny zelf heeft nooit enige hint gegeven dat hij politieke ambities koestert.

Zaloezjny was nochtans Zelensky’s keuze toen hij in juli 2021 benoemd werd tot opperbevelhebber van het Oekraïense leger. Hij werd benoemd op een moment waarop Rusland al enige tijd bezig was met een troepenmacht aan de Oekraïense grens op te bouwen. In tegenstelling tot de Oekraïense politiek nam Zaloezjny de situatie wel serieus. Naar NAVO-model delegeerde hij verantwoordelijkheden naar het officiersniveau. In tegenstelling tot de kadaverdiscipline en strikte hiërarchie van het Sovjetleger – en vandaag het Russische leger – staat Zaloezjny voor normalere omgangsvormen. Hij houdt zich graag op tussen gewone soldaten, die hij vaak met de voornaam aanspreekt.

Groeiende wrevel

Ondanks Zaloezjny’s onmiskenbare successen groeide de wrevel tussen president en opperbevelhebber. Zaloezjny was bijvoorbeeld geen voorstander van de strategie om Bachmoet uit alle macht te blijven verdedigen, omdat de gevechten te veel Oekraïense levens en middelen kostten. Zelensky was dan weer beducht dat een terugtrekking het Russische moreel zou opvijzelen en westerse steun in het gedrang brengen. ‘Politieke en militaire leiders zitten in een andere logica,’ zegt Joris Van Bladel, militair expert en Ruslandkenner aan het Egmontinstituut. ‘Zelensky voert een voortdurende strijd om westerse steun binnen te halen. Een strategische terugtrekking is nu eenmaal moeilijker te verkopen.’

Zaloezjny was evenmin een grote voorstander van het mislukte Oekraïense zomeroffensief van afgelopen jaar. Amerikaanse raadgevingen om de Oekraïense troepen op één punt te concentreren om door de Russische linies te breken, wees hij van de hand: zo’n aanval zou te veel slachtoffers vergen, omdat Rusland zijn defensieve lijnen te sterk had uitgebouwd. Zelensky stond dan weer onder druk om te bewijzen dat Oekraïne met zijn door het Westen geleverde tanks en de in Europese landen getrainde brigades wel degelijk het verschil kon maken.

Contrair opiniestuk

Op 1 november publiceerde Zaloezjny een opmerkelijk opiniestuk in The Economist. Daarin erkende hij dat het grote tegenoffensief – waarover Zelensky al maanden met groot optimisme communiceerde – niet de gehoopte resultaten bracht. Zaloezjny stelt vast dat Oekraïne en Rusland wel over de technologie beschikken om aanvallen af te slaan, maar dat die technologie zelf aanvallen moeilijk maakt. Hij benadrukt de behoefte aan technologische ontwikkeling, maar maakt onmiddellijk duidelijk dat zelfs die ontwikkelingen niet noodzakelijk tot een spectaculaire herovering zullen leiden. Zonder nieuwe technologie dreigt Oekraïne gaandeweg zonder manschappen te vallen.

Voor Zelensky zorgde dat opiniestuk een wezenlijk probleem. Niet alleen ondermijnde het zijn (al te optimische) communicatie over het tegenoffensief. De Europese hoofdsteden registreerden vooral de boodschap dat het front vastgelopen was en het stilaan tijd werd voor vredesonderhandelingen. Dat is een scenario dat Zelensky – en vermoedelijk ook Zaloezjny – willen vermijden. Zelensky is er als de dood voor dat Rusland een staakt-het-vuren zal misbruiken om zijn leger weer op te bouwen en opnieuw aan te vallen. In Oekraïne leeft ook de vrees dat Europa en Amerika bij een staakt-het-vuren Oekraïne niet langer als een prioriteit zullen zien, en het land bij een tweede Russische aanval niet noodzakelijk op meer steun zal kunnen rekenen.

Risico

Met het mogelijke ontslag van Valerij Zaloezjny neemt Zelensky een enorm risico. Zaloezjny is zowel in Oekraïne als bij de westerse partnerlanden van Oekraïne uitermate populair. Ondanks de corruptie waarmee de Oekraïense krijgsmacht kampt, heeft hij zelf een brandschoon imago. ‘In Oekraïne heeft Zaloezjny ongeveer de status van een heilige,’ zegt Joris Van Bladel. ‘Er is onder Oekraïense militairen veel kritiek op de regering en hun militaire chefs, maar ze zijn bijna allemaal vol lof over Zaloezjny. Zelensky neemt een enorm risico als hij hem ontslaat.’

Zelensky’s beslissing is niet geheel abnormaal. Politieke leiders wisselen in tijden van oorlog weleens van opperbevelhebber. Winston Churchill wisselde tijdens de Tweede Wereldoorlog maar liefst twee keer van stafchef. Maar het is absoluut een teken aan de wand. ‘Oekraïne staat er slecht voor’, benadrukt Joris Van Bladel. ‘Ze hebben enorm veel nieuwe soldaten nodig om de lijn te houden. Als ze niet mobiliseren, zijn ze verloren. Rusland en Oekraïne hebben in essentie hetzelfde probleem: ze hebben te weinig manschappen om de lijnen te bemannen.’

Op korte termijn lijkt Oleksandr Syrsky, het hoofd van de landmacht, de meest voor de hand liggende kandidaat. Ook Syrsky, die een deel van zijn training in Brussel genoot, geniet een ijzersterke reputatie. Hij was de architect van de verdediging van Kiev in het begin van de invasie, en leidde ook lange tijd de verdediging van Bachmoet.