Als Europa zijn economische motor niet opnieuw aan de praat krijgt, is zijn maatschappijmodel ten dode opgeschreven, waarschuwt de Zambiaanse econome Dambisa Moyo.
U kunt het Westen nog het best vergelijken met een langeafstandloper’, zegt Dambisa Moyo, net voordat we het gesprek afronden. ‘Een atleet die ongezond eet, te weinig slaapt en niet elke dag traint, zal nog een behoorlijke afstand kunnen lopen. Maar de andere atleten, die wel goed getraind zijn, zullen hem achter zich laten. Het Westen moet beseffen wat de concurrentie doet. In China zijn mensen bereid om 9-9-6 te werken: van negen uur ’s ochtends tot negen uur ’s avonds, zes op de zeven dagen. Dat is het niveau en de toewijding van de concurrentie. Ik stel vast dat Europa en Noord-Amerika daarop voorlopig geen antwoord hebben.’
Veel westerse leiders vinden hem niet leuk, maar achter gesloten deuren geven ze toe dat Trump gelijk heeft
Moyo spreekt op zelfverzekerde toon, als een leerkracht die een student adviseert. En haar oordeel is bikkelhard: de westerse wereld staat op de rand van de chaos. Edge of Chaos, haar laatste pennenvrucht, is een uitgebreide alarmkreet, waarin ze waarschuwt voor de naderende ondergang van het liberaal-democratische systeem. Toch weigert ze pertinent het etiket van doemdenker of onheilsprofeet. ‘U zult ongetwijfeld gemerkt hebben dat ik in mijn boek wel degelijk oplossingen aandraag. Die oplossingen zijn geen fantasietjes die ik zomaar even heb bedacht: het zijn concepten die stuk voor stuk al toegepast zijn.’
Moyo is niet vies van enige controverse. In 2009 publiceerde ze Dead Aid (in het Nederlands vertaald als Doodlopende hulp), waarin ze opriep om ogenblikkelijk alle ontwikkelingshulp aan Afrika stop te zetten. Op zich geen originele gedachte, maar dat de oproep kwam van een Zambiaanse econome veroorzaakte in de ontwikkelingssector toch de nodige ophef. Ook in De ondergang van het Westen (2011) en De groeihonger van China en de gevolgen voor de rest van de wereld (2012) waarschuwde ze al dat de vette jaren voor de westerse wereld voorbij zijn.
Dambisa Moyo: ‘Eigenlijk staat het Westen voor een nog veel grotere uitdaging dan de huidige economische problemen. De efficiëntie van het kapitalistisch systeem zelf wordt ter discussie gesteld. Door de groeiende inkomensongelijkheid in de westerse wereld groeit het wantrouwen. Er is ook twijfel over de vraag of het nog mogelijk is om economische groei te boeken zonder de natuur te beschadigen. Daardoor krijgen steeds meer westerlingen het idee dat het systeem zelf fundamenteel gecorrumpeerd is.’
U zegt dat de westerse liberale democratie ongeschikt is voor de 21e eeuw. Wat schort eraan?
Dambisa Moyo: Het Westen wordt geconfronteerd met zes fundamentele problemen: de inkomensongelijkheid, de dreigende werkloosheidsgolf door technische innovatie, de overbevolking, de dalende productiviteit, de schuldenberg en het gebrek aan grondstoffen. Om die op te lossen heb je een langetermijnstrategie nodig, terwijl de huidige politici vrijwel alleen aan kortetermijndenken doen. Ze bedienen hun kiezers en schuiven de rekening door naar de volgende generaties.
Is dat kortetermijndenken niet onlosmakelijk verbonden met een democratisch bestel?
Moyo: Dat hoeft niet per se zo te zijn. De voorbije decennia is het politieke bedrijf enorm veranderd. In de jaren zestig hadden politici meer kennis van de economie. Er zaten landbouwers, leerkrachten, arbeiders, advocaten en dokters in het parlement. Ze waren doorgaans ook ouder: de gemiddelde Britse politicus was toen ongeveer 62. Vandaag ligt de gemiddelde leeftijd op 40. Mensen stappen nu in de politiek zonder dat ze veel ervaring hebben opgedaan op de arbeidsmarkt.
Amerika en China lijken op elkaar: beide landen kunnen zich afsluiten van de wereld en in hun eigen behoeften voorzien
Waarom is dat een probleem?
Moyo: Veel politici beseffen nauwelijks wat de gevolgen van hun beslissingen zijn omdat ze geen voeling hebben met het bedrijfsleven of de industrie.
U wilt meer ondernemers in de politiek?
Moyo: Niet noodzakelijk, maar ik wil wel minder beroepspolitici. Je krijgt een betere klasse van bestuurders, denk ik, als je ervoor zorgt dat politici zonder werkervaring zich niet verkiesbaar kunnen stellen. Een ander punt is legitimiteit: als je een systeem wilt hervormen, moet je dat systeem wel goed kennen. Onder president Emmanuel Macron is er in Frankrijk een onderwijshervorming aan de gang die voornamelijk wordt uitgetekend door ex-leerkrachten. Dat lijkt me een interessante oefening.
Waarom zou de liberale democratie die uitdagingen niet aankunnen?
Moyo: Het is duidelijk dat het systeem onder druk staat. (hoofdschuddend) Westerlingen hebben altijd advies voor landen die geen liberale democratie zijn. Terwijl het duidelijk is dat de politieke instabiliteit momenteel van het Westen komt. De financiële crisis is veroorzaakt door het Westen. Mijn punt is: onze democratieën werken niet meer zoals het hoort. Vergelijken met China is in velerlei opzichten oneerlijk.
Waarom?
Moyo: Omdat het individu in het Chinese systeem niet de belangrijkste entiteit is. In het westerse model geldt: iedereen heeft één stem. Het probleem met dat systeem is dat het niet in staat is de kosten in rekening te brengen die gelinkt zijn aan het individuele gedrag. Ik kan hier bijvoorbeeld zoveel eten als ik wil, obees worden en die kosten door de maatschappij laten dragen. In China is de maatschappij de belangrijkste kern. Het Chinese model gaat ervan uit dat de mens niet te vertrouwen is, omdat hij dingen doet die schadelijk zijn voor hemzelf: roken, te veel eten of drinken. En dus is het de rol van de overheid om het individu te corrigeren. Dat houdt de maatschappelijke kosten overzichtelijk. Maar het heeft ook zijn nadelen. Er is minder innovatie, want mensen zijn minder vrij om te ondernemen.
Is het westerse model intrinsiek sterker?
Moyo: We leven in interessante tijden, want voor het eerst sinds lang zien we vandaag weer twee maatschappelijke modellen. Amerika, het rijkste land ter wereld, heeft een vrijemarkteconomie en is eerder een democratie. China, het op een na rijkste land ter wereld, heeft staatskapitalisme en vindt democratisering niet prioritair. Het is een experiment dat we live meemaken en ik durf niet te voorspellen wie het haalt. Amerika en China hebben ongeveer dezelfde gini-coëfficiënt, het cijfer waarmee je de ongelijkheid meet. Maar in Amerika neemt de ongelijkheid toe, terwijl ze in China net kleiner wordt.
Westerlingen hebben altijd advies voor landen die geen liberale democratie zijn. Terwijl het duidelijk is dat de politieke instabiliteit momenteel van het Westen komt.
Betekent de opkomst van China het einde van de democratie als lichtend voorbeeld?
Moyo: Democratie is de uitzondering, niet de natuurlijke toestand. In de wereldgeschiedenis hebben we misschien één procent van de tijd democratie gekend, en zelfs dat is een overdrijving: in een land als Zwitserland mogen vrouwen pas stemmen sinds 1971. Bovendien is democratie lang niet zo alomtegenwoordig als de meeste westerlingen denken. Amper dertig procent van de wereld leeft onder een stelsel dat je enigszins als een democratie kunt bestempelen. In die context is het niet onlogisch dat het democratisch systeem ter discussie wordt gesteld.
Verwacht u dat de ontwikkelingslanden hun democratische aspiraties gaandeweg zullen opbergen?
Moyo: Dat gebeurt nu al, en niet alleen in de opkomende economieën. Ook in landen als Hongarije en Polen lijken leiders ervan overtuigd dat hun model van niet-liberale democratie hun bevolking ten goede komt.
Wat moeten de prioriteiten zijn voor de westerse landen?
Moyo: Het Westen heeft economische vooruitgang nodig om zijn maatschappijmodel te vrijwaren. Als zich vandaag populistische geluiden roeren, heeft dat vooral te maken met het feit dat westerse landen te weinig economische groei hebben. In veel landen gaat de levensstandaard achteruit. In Amerika is de levensverwachting in de arbeidersklasse gedaald. Hun lonen dalen, waardoor arbeiders zich in de schulden steken om het hoofd boven water te houden. Zulke mensen willen dat hun regering zich met hen bezighoudt. Veel Amerikanen snappen niet dat hun land bijdraagt aan de veiligheid van de Europeanen, terwijl er in eigen land een opiumepidemie woedt die bepaalde streken compleet geruïneerd heeft. Deze generatie Amerikanen wordt de eerste die minder goed opgeleid zal zijn dan die van haar ouders. Dat heeft zich nooit eerder voorgedaan.
Vreest u dat de politiek van de Amerikaanse president Donald Trump een nieuwe golf van isolationisme zal veroorzaken?
Moyo: Het Westen is protectionistischer dan het wel denkt. De manier waarop het landbouwsubsidies gebruikt om zijn markt af te schermen, gaat in tegen elke vorm van vrijemarktdenken.
Het is jammer dat politieke leiders de verdiensten van de globalisering niet meer durven te verdedigen. De globalisering is goed geweest voor de wereld, en vooral voor het Westen. Maar de welvaart die ze met de globalisering hebben vergaard, hebben de westerse landen verspild aan oorlogen in Irak en Afghanistan. En nu is het geld op en merken mensen dat ze slechter af zijn dan tien jaar geleden. En dus zoeken ze een zondebok: het zijn vast de Chinezen, of het ligt aan de vrijhandelsakkoorden, of het is de NAVO. Dat moet Europa nu oplossen en dat kan alleen door economische groei.
Deze generatie Amerikanen wordt de eerste die minder goed opgeleid zal zijn dan die van haar ouders. Dat heeft zich nooit eerder voorgedaan
Betekent het einde van de westerse orde ook het einde van het interventionisme?
Moyo: Ik weet het niet, maar ik hoop dat de Europeanen dit als een wake-upcall zien. Veel westerse leiders vinden hem niet leuk, maar achter gesloten deuren geven ze toe dat Trump gelijk heeft: Europa móét meer bijdragen aan de NAVO, het vrijhandelsakkoord NAFTA uit de jaren tachtig móét gemoderniseerd worden. Trump vertegenwoordigt die Amerikanen die er genoeg van hebben. Europa moet begrijpen dat het oogst wat het heeft gezaaid. Al dertig jaar vragen de Amerikanen om meer bij te dragen aan defensie. Kennelijk hebben ze een maverick als Trump moeten verkiezen om duidelijk te maken dat de ‘gratis rit’ voorbij is.
Heeft Europa het meest te verliezen bij een toenemend isolationisme?
Moyo: Europa kon jarenlang profiteren van de Amerikaanse veiligheidsparaplu, maar het moet nu volwassen worden en zijn verantwoordelijkheid nemen. Europa moet niet almaar aan het handje willen lopen. Zolang het Amerikaanse systeem garant stond voor sociale mobiliteit, kon de bevolking er nog mee om. Nu niet meer. De Amerikanen hebben alle redenen om boos te zijn.
Ziet u bij de opkomende landen interventionistische neigingen?
Moyo: China is te arm om buitenlandse oorlogen te voeren. In het begin van de negentiende eeuw was China naar bnp-normen het rijkste land ter wereld, maar het heeft al die middelen verspild aan uitputtende oorlogen. Die fout zullen ze niet opnieuw maken. Eigenlijk lijken Amerika en China enorm op elkaar. Beide landen kunnen zich – als ze dat willen – afsluiten van de wereld en in hun eigen behoeften voorzien. Ze hebben water, vruchtbaar land, grondstoffen en een hoogopgeleide bevolking. Buitenlandse handel is goed, maar hoeft niet per se. Waarom zouden zulke landen de Europeanen nodig hebben? China’s voornaamste uitdaging is landbouw, en daarvoor heeft het al meer dan genoeg strategische deals afgesloten in Afrika en Latijns-Amerika.
Is het Chinese maatschappijmodel interessanter voor Afrika?
Moyo: De voorbije zestig jaar heeft het Westen ontwikkelingshulp gebruikt als een breekijzer om democratie te verspreiden: Afrikaanse landen kregen geld als ze zich democratisch opstelden. Dat is een fout, omdat het Westen nooit enige aandacht had voor de vraag of die maatschappijen daar klaar voor waren. Democratie moet organisch groeien: je hebt een middenklasse nodig die de overheid voor zijn verantwoordelijkheden stelt.
Het voornaamste probleem is dat de opkomende economieën vandaag te weinig groeien. Een ontwikkelingsland zou aan zeven procent per jaar moeten groeien, maar momenteel halen de meeste Afrikaanse en Zuid-Amerikaanse landen amper 1 tot 3 procent. Regio’s die nog steeds ontzettend arm zijn, zoeken in eerste instantie naar een model dat voor economische groei zorgt, en dan is het logisch dat het Chinese model aantrekkelijker is dan het Europese.
Europa zal dus een manier moeten uitwerken om Afrikanen mee te laten delen in de Europese welvaart
Hoe komt het dat het Westen vandaag niet meer voor die economische groei kan zorgen?
Moyo: Omdat westerse landen er niet meer in slagen efficiënt te besturen en voortdurend moeten opboksen tegen populistische bewegingen. In Amerika heb je bovendien het probleem van de plutocratie, waarbij een handvol rijken bepaalt welke richting het land uitgaat.
Is populisme niet gewoon een manier om binnen een liberale democratie kritiek te uiten?
Moyo: Ik geef toe dat de term populisme niet helemaal accuraat is. Hij beslaat veel sentimenten: antimigratie, antikapitalisme, antimoslim. Het democratische systeem is juist ontworpen om het mogelijk te maken grieven te luchten zonder dat het functioneren van de overheid ondergraven wordt. Maar populisme is een opstand tegen het systeem zelf.
Het migratieprobleem lijkt de voornaamste prioriteit binnen de Europese Unie, niet de economische ontwikkeling.
Moyo: De fundamentele vergissing die Europa maakt, is te denken dat al die Afrikaanse migranten mordicus in Europa willen leven. Dat is niet zo. Het liefst blijven ze gewoon in Afrika bij hun vrienden en familie. Alleen al voor het klimaat. Westerlingen schijnen niet te begrijpen dat al die migranten reageren op het instorten van de economie in hun landen van herkomst. En daar heeft het Westen mee schuld aan.
Op welke manier?
Moyo: Omdat westerse regeringen hun markt gesloten hebben voor landbouwproducten. Door het Europese systeem van landbouwsubsidies ontzegt de EU Afrikaanse en Zuid-Amerikaanse landen de facto de kans om hun landbouwproducten uit te voeren naar het Westen. Dat betekent dat in al die landen er enorme aantallen landbouwers zijn die geen werk hebben. Daardoor kan de plaatselijke overheid geen belastingen heffen, waardoor ze geen goed onderwijs of gezondheidszorg kan organiseren. En dus denken veel van die landbouwers: hier blijven we niet.
Westerse overheden zouden kunnen tegenwerpen dat ze om strategische redenen ook een eigen landbouwsector willen.
Moyo:Fair enough, maar zeg dan niet dat je in globalisering gelooft. Al die ontwikkelingslanden hebben hun markten geopend voor Europese en Amerikaanse goederen en zo hun lokale economie vernietigd. Maar Amerika en Europa hebben hun markt niet geopend voor landbouwproducten uit het zuiden. Dat is fundamenteel oneerlijk.
Verwacht u dat Europa overspoeld zal worden door Afrikaanse gelukzoekers?
Moyo: Kijk, tegen 2070 zal veertig procent van de wereldbevolking in Afrika leven. Op zijn smalst liggen Europa en Afrika nauwelijks twaalf kilometer uit elkaar. Migranten zijn niet tegen te houden. Europa zal dus een manier moeten uitwerken om Afrikanen mee te laten delen in de Europese welvaart.
Zolang Europa zijn markt afschermt voor landbouwproducten uit Afrika, zal de migrantenstroom toenemen
Zowel de Franse president Emmanuel Macron als de Duitse kanselier Angela Merkel liet al het voorstel vallen om een soort marshallplan voor Afrika te creëren. Een goed idee?
Moyo:(zucht) Er is de voorbije eeuw al meer dan duizend miljard dollar aan hulp naar Afrika gegaan, en toch zijn zowat alle landen in Afrika nog steeds straatarm. Ontwikkelingshulp is al vijftig jaar één grote mislukking. Bovendien stel ik me de vraag waar Europa al dat geld vandaan gaat halen. Europa is blut. Het oorspronkelijke Marshallplan was honderd miljard dollar. Afrika heeft een veelvoud nodig van dat bedrag.
Europa probeert nu akkoorden af te sluiten met Afrikaanse landen om uitgeprocedeerde asielzoekers terug te nemen. Is dat een verstandige aanpak?
Moyo: Het is geen echte oplossing voor de migratiecrisis. Je kunt migranten alleen tegenhouden als de economische omstandigheden in de vertreklanden drastisch verbeteren. En dat kan alleen als het Westen enkele economische sectoren opgeeft. Zolang Europa zijn landbouw afschermt, zal de migrantenstroom toenemen.
Zal de migratie niet net toenemen als de economische omstandigheden in de vertreklanden verbetert?
Moyo:(kijkt verbaasd) Daar heb ik nog nooit van gehoord. Waar haalt u dat vandaan?
Betere economische omstandigheden in de vertreklanden doen de migratie toenemen, omdat een migrant behoorlijk wat financiële middelen nodig heeft om de reis naar Europa te maken.
Moyo: Ik kan dat maar moeilijk geloven. Kijk naar landen als Ghana, Oeganda of Zuid-Afrika: zodra de economische omstandigheden verbeteren, wordt de braindrain teruggedraaid en keren de mensen zelfs terug.
Zowat elke migratie-expert zal u bevestigen dat het zo is.
Moyo: Wel, ik geloof dat niet. Het is een waanzinnige gedachte. Als je die logica doordrijft, moet je Afrika arm houden om te verhinderen dat er meer migratie komt.
Betekent het einde van de westerse orde ook het einde van de mensenrechten?
Moyo: Wel, ik denk dat het Westen lange tijd oprechte ideologische overtuigingen gehad heeft. Maar het is ondertussen al even duidelijk dat westerse politici die waarden niet altijd volgen. Kijk naar Guantanamo Bay, en naar de deals die Europese landen met Saudi-Arabië en China sluiten. Het Westen kan wel beweren dat het zich om de grote wereldproblemen bekommert, maar uiteindelijk bekommert het zich vooral om zijn handelspartners.
Democratie moet organisch groeien: je hebt een middenklasse nodig die de overheid voor zijn verantwoordelijkheden stelt
Moet het Westen zijn waardendiscours dan laten varen?
Moyo: Ik ben geen Europeaan of Amerikaan, dus wie ben ik om dat te zeggen? Ik bedoel alleen: Westerlingen weten dat Saudi-Arabië geen vrouwenrechten heeft en dat China geen democratie is. Maar ze kiezen ervoor om dat te negeren. Liever een goedkope Chinese smartphone dan principes. Denkt u echt dat de rest van de wereld nog gelooft dat het Westen zich door zijn waarden laat leiden? Mensenrechten: het zal wel.
Onderschat het Westen de mate waarin het veracht wordt in de rest van de wereld?
Moyo: Het Westen wordt niet veracht, maar er is wel een zeker scepticisme. Er zijn veel zaken waarom mensen het Westen nog steeds bewonderen. Maar iedereen realiseert zich ook dat het Westen enkel uit eigenbelang handelt. Toen ik opgroeide in Zambia waren wij er echt van overtuigd dat Amerika geen onrechtvaardigheid aanvaardt. Dat idee is ondertussen helemaal weg.
Hoe kijken we over vijftig jaar terug op deze tijd?
Moyo: Als we er niet in slagen onze diepgewortelde economische en sociale problemen op te lossen, kan het erop uitdraaien dat er een openheid ontstaat om het westerse model van liberale democratie te vervangen door iets anders. Over vijftig jaar zal China absoluut dominant zijn. Dat zal niet in een rechte lijn gebeuren, maar met ups en downs. China zal een rapport kunnen voorleggen dat heel aantrekkelijk is. Dat is het nu al. Het Chinese systeem is erin geslaagd honderden miljoenen mensen uit de bittere armoede te halen. Dat is ronduit indrukwekkend. Ik weet niet of het westerse model daar tegenop kan.
Is het Westen op de retour?
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
