Zorro wist het al: ‘Z’ is een machtig symbool. Sinds twee weken duikt het overal op: van Russische tanks tot op de revers van pro-oorlogsactivisten. Maar welke lading dekt de letter? Daar is geen éénsluidend antwoord op. Althans geen officieel.
Opmerkelijk: de Z als letter maakt geen deel uit van het Cyrillische alfabet dat in Rusland wordt gebruikt. Toch duikt het overal op als hét symbool van pro-oorlogsactivisten, sinds Russische tanks, getooid met het teken, twee weken geleden Oekraïne binnenrolden.
Kremlin-gezinde politici spelden het teken op hun revers. Burgers die zich positief wensen uit te spreken over de invasie kleven het op hun wagens. De Z duikt op bij manifestaties die zich achter Poetin scharen, onder meer in Belgrado, de hoofdstad van de Russische bondgenoot Servië. Onlangs liep de Russische atleet Ivan Kuliak een schorsing op bij de Internationale Gymnastiekfederatie omdat hij de Z zichtbaar op het podium droeg.
De Russische overheid bevordert het gebruik waar mogelijk. Het is te zien op billboards langs Russische boulevards en in metrostations. Propagandakanaal Russia Today verkoopt zowaar merchandise met de Z prominent in beeld. Het dient allemaal louter als uiting van Russisch patriottisme, stellen Kremlin-gezinden.
Dat patriottisme veroorzaakt soms een bittere nasmaak in de mond. Zoals bij een foto uit de stad Kazan, waarop te zien is hoe een groep terminaal zieke kinderen voor de deur van hun instelling de letter Z vormen. En van patriottisme naar intimidatie blijkt de stap ook klein. Een lid van het anti-Poetin kunstcollectief Pussy Riot kreeg volgens berichten het Z-symbool op de deur van haar flat gekalkt.
Maar ook aan de ontvangende zijde van de Russische vijandelijkheden vindt het symbool intrede. In een niet mis te verstaan gebaar wordt de iconografie daar weliswaar graag verdraaid tot een swastika. En bij anti-Kremlinprotesten in Rusland duikt de Z meer en meer op in de context van het woord za chem, dat ‘waarom’ betekent. Of nog, als afkorting voor zlo (‘slecht’).
Een afkorting?
Waar komt het symbool vandaan? Er bestaat niet één antwoord op die vraag. Russische legerbazen hebben zich nog niet officieel uitgelaten over de kwestie. Een aanwijzing kwam al wel van de Russische defensieminister, die verwijst naar het lokale woord voor overwinning: za pobedy.
Maar wie de echte reden wilt weten, gaat best niet alleen op louter Russische overheidsbronnen af.
De meest simpele verklaring van onafhankelijke onderzoekers is simpelweg het vermijden van friendly fire. Beide partijen gebruiken grotendeels dezelfde tanks, de T-modelletjes van Sovjetmakelij. Vanuit Russische logica zou de Z de eigen troepen markeren, en vermijden dat strijdmakkers elkaar met tanksalvo’s bestoken.
Andere analisten gaan ervan uit dat de Z, naast andere gebruikte symbolen zoals A, O, X en V, staan voor waar de troepen gelegerd waren voor de invasie begon. De Z staat dan voor zapad, wat ‘westen’ betekent in het Russisch. De V staat in die optiek voor vostok (‘oosten’).
Een symbool
Maar dat gaat allemaal voorbij aan de kracht van het symbool. Drie lijnen, esthetisch verantwoord tegenover elkaar geplaatst. In alle eenvoud stralen ze een bepaalde kracht uit. In het Semitisch, het oudste alfabetsysteem ter wereld, betekent zayin, dat de letter Z symboliseert, niet voor niets ‘wapen’ of ‘zwaard’.
Is Z dan toch meer dan een afkorting van wat dan ook? Het is ver zoeken naar een Rus die dat bevestigt, en daarmee de deur opendoet naar de symboliek. Wall Street Journal vond er één: Ivan Zherkanov, een ambtenaar uit de regio Arghangelsk. ‘Het is een symbool van eenheid’, dropt Zherkanov het S-woord. ‘Het symboliseert de steun voor onze troepen, de steun voor de beslissingen van onze president. Het is ontworpen om ons te verenigen in deze moeilijke situatie.’
Daarmee geeft Zhernakov toe wat eigenlijk al duidelijk was. Het gebruik van de Z biedt misschien een praktische meevaller op het slagveld, maar Poetin’s propagandamolen is toch vooral gebaat bij een krachtig symbool. Waarom de Z dan? Aan BBC verwoordt Aglaya Snetkova, hoogleraar internationale politiek aan de University College London, het als volgt. ‘In de wereld van propaganda blijven de simpelste dingen vaak het beste hangen.’
Het nut
Los van de moraliteit is elke strijd gebaat bij een symbool, en dat beseffen de haviken in het Kremlin maar al te goed. Méér nog, hoe zinlozer de strijd, hoe meer nut de symboliek errond heeft. Dat wisten de goden al. Zo zal de Noorse storm- en oorlogsgod Thor dan wel geen magere angsthaas zijn geweest – hij ontleent zijn kracht toch vooral aan z’n hamer.
Sommige symbolen raken plotseling opgebrand, zoals de swastika rond april 1945. Andere verliezen hun kracht op langere termijn. Een doodskop geflankeerd door twee knoken? Ooit joeg dat symbool mensen de stuipen op het lijf. Vandaag slijten carnavalswinkels het aan minderjarigen.
Nog andere symbolen zijn zo krachtig dat ze van betekenis kunnen veranderen. Zo stamt de opgestoken vuist aanvankelijk uit de klassieke iconografie van het communisme, waarna het (met enkele tussenstappen) vervelde tot hét beeld van de Black Lives Matter-beweging.
Weinig symbolen zijn die kracht gegund, maar ook de Z lijkt van gedaante te gaan veranderen. Want wie denkt er bij het beeld van de Z nu nog aan dat fictieve éénmansleger uit het 19e -eeuwse Californië?
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
