Meer dan tien jaar probeerde het regime hem te negeren. Maar nu hij twee weekends op rij over heel Rusland tienduizenden betogers de straat op krijgt, kan niemand meer om Aleksej Navalny heen. Waar staat Ruslands onbetwiste oppositieleider voor, en wat is zijn strategie?
Dit artikel verschijn op 2 februari 2021. Aleksej Navalny overleed op 16 februari 2024.
Al meer dan tien jaar was Aleksej Navalny als Voldemort in de verhalen van Harry Potter. Alsof louter de klank van zijn naam volstond om doem en verderfenis over Moeder Rusland te doen losbarsten, weigerde het Kremlin consequent zijn naam uit te spreken. Hij-die-niet-genoemd-mag-worden werd systematisch geweerd op de Russische staatsmedia en bestond voor de meeste Russen dus niet. De weinige keren dat Poetin vaag aan Navalny’s activiteiten refereerde, had hij het over ‘die blogger’ en sinds kort ook ‘de Berlijnse patiënt’.
Maar de voorbije twee weken bleek nog maar eens dat een probleem zelden weggaat door het halsstarrig te negeren. Kort nadat hij bij zijn terugkeer uit Berlijn gearresteerd was en na een geïmproviseerd spoedproces voor een maand werd vastgezet, loste Navalny’s team Een paleis voor Poetin, een documentaire van twee uur waarin Navalny onthult hoe de Russische kleptocratie een protserig paleis voor Poetin liet neerpoten in Gelendzjik, aan de Zwarte Zee. De YouTube-documentaire werd ondertussen al meer dan honderd miljoen keer bekeken.
Voor Poetin is die onthulling een regelrechtige nachtmerrie. Want zo alomtegenwoordig de Russische president is in de verslaggeving, zo angstvallig houdt hij zijn privéleven geheim. Plots kon heel Rusland zich vergapen aan zijn met bladgoud bekleed paleis, met een eigen olympisch zwembad, een ijshockeyveld, een privécasino en een stripclub. Met sardonisch genoegen vermeldde Navalny dat het paleis een aparte kamer heeft voor Poetins collectie speelgoedauto’s, en dat de toiletborstels er meer kosten dan een gemiddeld Russisch maandloon.
Navalny is een moezjik, een Russische macho die aan politieke correctheid een broertje dood heeft. Hij flirt met nationalistische en ronduit xenofobe standpunten.
En plots moest de president erkennen dat Hij-die-niet-genoemd-mag-worden wel degelijk bestaat. In warrige bewoordingen ontkende Poetin dat het paleis van hem was. Van wie het dan wel was, en waarom de inlichtingendienst FSB een vliegverbod boven het landgoed had ingesteld? Dat beweerde hij niet te weten. De onthullingen zorgden over het hele land voor grote verontwaardiging. Twee weekends op rij kwamen duizenden Russen in meer dan honderd steden op straat om tegen de president te betogen. Een unieke prestatie, vindt politiek analist Tatjana Stanovaja. ‘Aleksej Navalny is de eerste opposant ooit die erin slaagt om ook buiten Moskou grootschalige protesten te organiseren. Bovendien blijkt uit peilingen dat 40 procent van de betogers voor het eerst op straat kwam. Navalny is erin geslaagd om mensen aan te spreken die voorheen onverschillig waren.’
Dat Navalny überhaupt bereid was om terug te keren naar het land waar hij tot twee keer toe net niet vermoord werd, getuigt van enorme moed, vindt Bob Deen, Ruslandkenner bij het Instituut Clingendael. ‘Hij wist perfect dat hij voor lange tijd in de gevangenis zou vliegen. Door terug te keren toont hij aan dat hij niet bang is om voor zijn politieke overtuigingen de cel in te gaan. Hij had gewoon in Europa kunnen blijven en her en der speeches kunnen geven. In zekere zin gebruikt hij zijn gevangenschap als een manier om Russen te mobiliseren: als jullie niet willen dat er iets met me gebeurt, moeten jullie de straat op.’
Politieke guerrilla
In Rusland zijn liberale opposanten doorgaans grootstedelijke intellectuelen, van wie het discours buiten Moskou op een koude steen valt. Het zijn idealisten die stevig op het orgel gaan om hun verontwaardiging over het corrupte systeem uit te schreeuwen, maar onderling te verdeeld zijn om het regime pijn te doen. Navalny is in elk opzicht anders. In zijn spreken mengt hij het keurige Russisch van de stedelijke middenklasse met Roesski Mat, het betere Russische scheldwerk waarbij moeders en dochters courant geassocieerd worden met het oudste beroep ter wereld. Navalny is een moezjik, een Russische macho die aan politieke correctheid een broertje dood heeft. Hij flirt met nationalistische en ronduit xenofobe standpunten. In 2007 vergeleek hij moslims met kakkerlakken, en raadde hij iedere Rus aan een pistool te kopen om dergelijk ongedierte te verdelgen. In 2010 suggereerde hij op zijn blog dat de Gay Pride misschien beter in een afgesloten stadion kon plaatsvinden. Hij verdedigt ook de Russische annexatie van de Krim. ‘De Krim is geen broodje dat je zomaar kunt teruggeven’, liet hij in 2014 optekenen.
Het is niet duidelijk waar Navalny’s overtuiging eindigt en waar zijn politieke berekening begint. Zelf geeft hij aan dat hij met zijn nationalistische standpunten – die hij ondertussen al jaren achterwege laat – wilde inspelen op een breder sentiment bij de bevolking. Toch zorgen die uitspraken ervoor dat Navalny voor veel liberaalgezinde Russen geen vanzelfsprekende keuze is. ‘Russen zijn daar veel te romantisch in’, vindt Marija Snegovaja, Ruslandanaliste bij Atlantic Council en aan de George Washington Universiteit. ‘In de politiek heb je zelden een prins op een wit paard op wie je verliefd wordt. Russen moeten leren dat je in een democratie vaak voor het minste kwaad moet kiezen. Aleksej Navalny is de enige oppositieleider die de kwaliteiten heeft om het regime in moeilijkheden te brengen. Dan is de keuze toch duidelijk? Zodra Poetin weg is en het democratische systeem is hersteld, kun je nog altijd op een ander stemmen.’
Russische Mandela
Want in tegenstelling tot de klassieke liberale oppositie slaagt Navalny er wél in het regime pijn te doen. Toen hij in 2013 mocht deelnemen aan de burgemeestersverkiezingen van Moskou, overtrof Hij-die-niet-genoemd-mag-worden de stoutste verwachtingen. Hoewel hij nauwelijks de tijd kreeg om zijn campagne te organiseren en geen toegang had tot staatsmedia, behaalde Navalny een onwaarschijnlijke 27 procent van de stemmen.
Het was meteen de laatste keer dat hij aan een verkiezing mocht deelnemen. De daaropvolgende jaren werd Navalny in twee hoogst dubieuze processen veroordeeld. In 2014 werd zijn broer Oleg – die niet eens politiek actief is – veroordeeld tot drieënhalf jaar strafkamp, terwijl Navalny slechts huisarrest kreeg. Het is een manier om hem onder druk te zetten, zonder hem het martelaarschap te gunnen. Het Kremlin heeft geen zin in een Russische Nelson Mandela.
En dus startte Navalny een politieke guerrilla. Hoewel hij besefte dat zijn kandidatuur nooit zou worden toegelaten, reisde hij in 2017 heel Rusland af om campagne te voeren voor de presidentsverkiezingen. Het was één groot politiek toneel, waarmee hij naamsbekendheid opbouwde, en Russen een glimp probeerde te geven van hoe een presidentscampagne in een democratisch Rusland eruit zou kunnen zien.
Tegelijk probeerde hij de systemische oppositie te reanimeren. Navalny beseft dat de regionale afdelingen van de door het Kremlin gedoogde partijen vaak een stuk strijdlustiger zijn dan de gezapige partijleiding. Met zijn Slim Stemmen- strategie gaat hij bij elke lokale verkiezing op zoek naar de kandidaat die de Partij van Schurken en Dieven, zoals hij Poetins Verenigd Rusland consequent noemt, het vuur aan de schenen kan leggen. Vervolgens vraagt hij zijn aanhangers om de neus dicht te knijpen en de door hem gekozen kandidaten te steunen. Met die strategie hoopt hij op lange termijn het machtsmonopolie van Verenigd Rusland te breken.
Lange tijd leek de strategie om Navalny te negeren redelijk succesvol. Omdat hij stelselmatig geweerd werd op de dominante drie overheidskanalen, bleef Navalny vooral een internetfenomeen. En, zoals Poetin ooit zei op een van zijn persconferenties: ‘Ik lees geen internet.’ Maar de voorbije jaren bleek Navalny niet langer te negeren. Met zijn uitgebreide anticorruptieonderzoeken nam hij vooral de kliek rond Poetin in het vizier. Zijn bevindingen goot hij in strak vormgegeven video’s, waarin hij met de nodige galgenhumor de levenswandel van Ruslands bekendste kleptocraten blootlegde.
Eind 2015 publiceerde Navalny een documentaire over hoe openbaar aanklager Joeri Tsjajka met misdaadgeld een luxehotel in Griekenland financierde. In maart 2017 maakte hij On vam nje Dimon ( Voor jullie is het niet Dimon), een videodocumentaire over het enorme buitenverblijf van toenmalig premier Dmitri Medvedev en zijn banden met de oligarch Alisjer Oesmanov. In augustus 2018 legde hij de corruptie bloot bij de Nationale Garde, de veiligheidsmacht die onder direct presidentieel bevel staat. In 2020 toonde hij aan hoe Jevgeni Prigozjin, de eigenaar van de befaamde ’trollenfabriek’ in Sint-Petersburg, met een van zijn cateringbedrijven verantwoordelijk was voor een grootschalige voedselvergiftiging.
In de politiek heb je zelden een prins op het witte paard. Russen moeten leren dat je in een democratie vaak voor het minste kwaad moet kiezen.
In mei 2017 wordt de ban verbroken: Alisjer Oesmanov schreeuwt zijn woede over Navalny uit in een video die hij zelf online zet. Het is de eerste keer dat het regime überhaupt erkent dat Navalny bestaat. Ook Viktor Zolotov, het hoofd van de Nationale Garde, daagt Navalny ziedend van woede uit tot een duel ‘in de ring of op de tatami’, waarbij hij het vaste voornemen uitspreekt Navalny tot ‘sappige biefstuk’ te verwerken. Voor Hij-die-niet-genoemd-mag-worden zijn die reacties een godsgeschenk. Door te reageren, erkennen de machthebbers zijn bestaan.
Opa in de bunker
Tegelijk voltrekt zich in het Kremlin een belangrijke evolutie. Lange tijd bestond er bij de Russische elite een tweestrijd tussen de zogenaamde liberalen, die een minder autoritaire bestuursvorm voorstaan, en de siloviki, de ‘krachtpatsers’ uit het veiligheidsapparaat die de harde lijn volgen. ‘Sinds enkele jaren delen de siloviki de lakens uit’, zegt Tatjana Stanovaja. ‘Zowat alle topambtenaren en adviseurs van Poetin zijn voormalige FSB-agenten. Zij zien politieke tegenstanders als criminelen. Ze zijn ervan overtuigd dat er een wereldwijde samenzwering tegen Rusland bestaat, en beschouwen Navalny als een vijand die uitgeschakeld moet worden.’
Alleen loopt de uitwerking van dat plan uit op een totale mislukking. Twee keer werd Navalny vergiftigd, twee keer overleefde hij als bij wonder. In samenwerking met het journalistieke platform Bellincat reconstrueerde Navalny in een mum van tijd hoe FSB-agenten hem jarenlang achtervolgden, en uiteindelijk novitsjok op zijn onderbroek aanbrachten. Hij belde zelfs een van de agenten op die hem probeerde te vergiftigen en slaagde erin hem een bekentenis te ontfutselen. De blauwe onderbroek is ondertussen een nationaal protestsymbool.
Als geen ander beseft Aleksej Navalny dat zijn voornaamste tegenstander niet de FSB of de oproerpolitie is, maar de algehele inertie bij de Russische bevolking. Ook al zijn veel Russen allesbehalve tevreden met de gang van zaken in hun land en voelen ze niets dan minachting voor de roedel grijpgrage oligarchen die het land leegroven: er is nauwelijks geloof dat het anders kan. In Rusland kun je drie dingen niet kiezen, zo is de gangbare wetenschap: je ouders, je geslacht, en je president.
Poetin genoot lange tijd van het voordeel van de matige student die examen aflegt na de klasclown. Tot op vandaag legitimeert Poetin zijn almacht met het schrikbeeld van de jaren negentig, toen er algehele wetteloosheid heerste, de overheid bankroet was en Boris Jeltsin starnakel door het Kremlin waggelde. Maar na jaren van politieke stagnatie, waarbij veel Russen hun reële inkomen zagen krimpen, is het niet langer voldoende om de jaren negentig als schrikbeeld te gebruiken. Bovendien heeft Poetin zelf alle hoop op perspectief laten varen. Met de nieuwe grondwet die het Kremlin er in volle pandemie doorjoeg, kan hij in theorie president blijven tot 2036.
Het Kremlin slaagt er steeds minder in te begrijpen wat er leeft bij de bevolking. Vooral de kloof met de jongere generaties is aanzienlijk. Twintigers in Rusland hebben nooit een andere leider dan Poetin gekend. Ze hebben geen herinnering aan de jaren onder Jeltsin. Omdat ook Russische jongeren nauwelijks nog televisie kijken, worden ze minder meegezogen in de hitsige propaganda van de staatstelevisie. Voor hen is Poetin ‘de opa in de bunker’, een ouwe sok die zich sinds het begin van de coronacrisis verstopt in zijn residentie. ‘Er is een enorme kloof ontstaan tussen Russen die hun nieuws van de televisie halen en Russen die hun nieuws online halen’, zegt Snegovaja. ‘Het Kremlin heeft zijn grip op de jongere generatie totaal verloren. Zij geloven niet dat Poetin hen nog iets te bieden heeft.’
Steeds vaker ervaart het regime dat het zijn wil niet langer kan opleggen aan de bevolking. Toen in juli van vorig jaar de gouverneur van de regio Chabarovsk werd gearresteerd, zorgde dat voor grootschalige betogingen die maar liefst zes maanden aanhielden. In verschillende steden blijken Russen bereid om op eender wie te stemmen, zolang het maar tegen Verenigd Rusland is. En ook de onrust in het naburige Belarus speelt een rol. ‘Lange tijd was Belarus voor Russen een soort geruststelling’, zegt Snegovaja. ‘Zelfs als het in Rusland slecht ging, konden we ons altijd troosten met de gedachte dat het in Belarus veel erger was, en dat we tenminste geen totale idioot zoals Loekasjenko als president hadden. Maar plots bleek die kleine broer in staat om zich te verenigen tegen de dictator. De gedachte dat we achterlopen op Belarus is voor veel Russen ondraaglijk.’
Het regime heeft evenmin het vermogen om het internet lam te leggen en uit te zuiveren van kwaadaardige oppositieboodschappen, zoals dat courant in China gebeurt. Oproepen om te betogen werden de voorbije weken gedeeltelijk gecensureerd op sociale media, maar Navalny’s documentaires zijn nog altijd gemakkelijk beschikbaar via YouTube. ‘Het is opvallend hoe inefficiënt het regime daarin is’, zegt Stanovaja. ‘Voor adviseurs of bureaucraten komt het er vooral op aan dat ze Poetin een lijst kunnen geven met alles wat ze gedaan hebben. Je moet kunnen tonen dat je echt je best doet. Of het allemaal effect heeft, is nauwelijks van belang.’ Stanovaja vermoedt dat het regime de komende weken en maanden de duimschroeven zal aandraaien. Zowel het centrum van Moskou als Sint-Petersburg werd afgelopen weekend al hermetisch afgegrendeld. ‘Het is de enige manier waarop ze de situatie opnieuw meester kunnen worden, denken ze’, aldus Stanovaja.
Het Kremlin heeft zijn grip op de jongere generatie totaal verloren. Zij geloven niet dat Poetin hen nog iets te bieden heeft.
Elektroshock
Toch lijkt het voorlopig onwaarschijnlijk dat Rusland op weg is naar Belarussische toestanden. Waar in Belarus in zowat alle bevolkingsgroepen een nationale consensus bestaat dat Loekasjenko niet langer hun president is, blijft een belangrijk deel van de Russische bevolking niet happig op instabiliteit of onrust. Ook Navalny lijkt dat te beseffen, meent Bob Deen. ‘Hij weet dat zijn aanhang waarschijnlijk niet bereid is om zes maanden lang te betogen, zoals dat nu in Belarus gebeurt. Hij snapt dat de Russische overheid nooit zal toelaten dat betogers een plein bezetten, zoals ze dat tijdens de Maidanrevolutie hebben gedaan.’ Bovendien is Navalny’s leven nog altijd in gevaar. Los van de vraag of het regime bereid zou zijn om Navalny een derde keer te vergiftigen, staat het Russische gevangenissysteem ook niet bekend als een plek die de levensverwachting omhoog drijft. En het is maar de vraag of Navalny’s organisatie ook zonder zijn aanwezigheid een geoliede machine zal blijven.
Tegelijk zijn de betogingen een zeldzame elektroshock in een systeem waar het politieke debat al bijna twintig jaar is uitgebannen. Nu zowat heel Rusland de naam van Aleksej Navalny kent, lijkt meer dan ooit het geloof terug te keren dat Russen minstens invloed kunnen hebben op de richting die hun land uitgaat. Al lijkt een Rusland zonder Poetin tegelijk verder weg dan ooit. ‘Ironisch genoeg zorgt dit er misschien zelfs voor dat Poetins heerschappij wordt verlengd’, zegt Deen. ‘Poetin zal nooit bereid zijn de macht aan een ander door te geven nu hij in het defensief is. Dat blijft de grootste uitdaging voor het Kremlin: er is geen plan voor wat er gebeurt als Poetin weggaat.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
