Woke waanzin, nu ook in Tolkiens Midden-Aarde?

Ook al zijn er alleen nog maar een korte trailer en een paar posters beschikbaar, de peperdure nieuwe Tolkien-serie The Rings of Power zorgt toch al voor ophef: enkele rollen gingen naar niet-witte acteurs.

The Rings of Power is een prestigieuze nieuwe tv-serie die zich afspeelt in het universum van J.R.R. Tolkien. Het eerste seizoen verschijnt in september, en is gebaseerd op informatie uit de appendices van Tolkiens roman The Lord of the Rings en andere schrijfsels, waaraan extra verhaallijnen en personages zijn toegevoegd. Zo speelt de Puerto Ricaanse acteur Ismael Cruz Córdova de boself Arondir, die niet in de boeken van Tolkien voorkomt, en vertolkt Sophia Nomvete, wier ouders uit Zuid-Afrika en Iran komen, de rol van dwergenprinses Disa.

Die diverse casting zorgde voor ophef, ook in uiterst rechtse kringen die volhouden dat Tolkien elfen en dwergen ‘blank’ had verzonnen. Voorspelbare ophef: al in november 2018 circuleerde een vervalst artikel dat aankondigde hoe producent Amazon ‘elfen van kleur’ zou toevoegen aan The Lord of the Rings, om daarmee Tolkiens wereld te voorzien van ‘broodnodige diversiteit’. Het was een verzonnen citaat, maar het zorgde toen al voor boze reacties.

Arische afkomst

Ook Dries Van Langenhove, lid van de Vlaams Belang-Kamerfractie, maakte zich recent boos over de ‘Afrikaanse’ acteurs in The Rings of Power: ‘Beetje bij beetje schiet er niets meer over van Europa en zijn rijke geschiedenis’, klaagde hij, erop wijzend dat Tolkien zich voor zijn romans geïnspireerd had op Europese folklore.

Tolkiens fictieve mythologie is inderdaad geïnspireerd door middeleeuwse teksten als de IJslandse Edda’s of Beowulf, maar slechts een deel van het rijke arsenaal aan fantasiewezens uit de Europese folklore – dwergen, kobolden, kabouters, feeën, reuzen, elfen, aardmannetjes en trollen – duiken ook in zijn werk op, en niet altijd op een coherente manier. ‘Hobbits’ zijn zelfs een complete uitvinding van Tolkien. Hij beschrijft overigens ook een hobbitvolk met een ‘bruinere huid’.

Tolkien beschrijft wel degelijk ook een hobbitvolk met een ‘bruinere huid’.

Ideeën over eventuele raciale ondertonen in het werk van Tolkien zijn niet nieuw. Ook ernstige academici hebben er zich over gebogen: er bestaan Tolkien-studies met heuse academische tijdschriften die aan het werk van de schrijver zijn gewijd. Sommigen beweren stellig dat er impliciete eurocentrische of latent racistische ondertonen in Tolkiens werk terug te vinden zijn. Anderen benadrukken dan weer hoezeer de wereld van Midden-Aarde uit The Lord of the Rings een inherent multiculturele maatschappij is, met volkeren die elkaar soms ernstig onderling wantrouwen – elfen en dwergen, bijvoorbeeld – maar door vriendschap en samenwerking grootse zaken verwezenlijken.

Ook is iedereen het erover eens dat Tolkien universele thema’s adopteerde over de strijd tussen goed en kwaad en tussen licht en duisternis. Maar dat strekt zich niet uit naar de huidskleur van de personages: er komen in The Lord of the Rings voldoende ‘blanke’ personages voor die doortrapt zijn. Bovendien heeft Tolkien zich ook altijd verzet tegen een lezing van zijn werk als een allegorie voor de moderne tijden.

Over de auteur zelf kunnen we duidelijk zijn: uit briefwisseling blijkt Tolkiens antiracisme. Toen hij in 1938 door de uitgever van de Duitse vertaling van The Hobbit gevraagd werd om een bewijs dat hij van ‘Arische afkomst’ was, schreef hij een scherp afwijzend antwoord over de ‘geheel verwerpelijke en onwetenschappelijke rassendoctrine’ onder het naziregime. Later sprak hij zich ook publiekelijk uit tegen de apartheid in Zuid-Afrika, het land waar hij in 1892 geboren was.

Strijd met de islam

Maar gaat het bij kritieken zoals die van Van Langenhove eigenlijk om wat er in Tolkiens romans te lezen valt? Niet zozeer. Bij uiterst rechts is de aversie ten opzichte van diverse casting eerder terug te voeren op drie andere punten.

Het eerste is ergernis over ‘woke’. Kritiek op het toevoegen van diverse personages in tv-series en films is geen nieuw fenomeen en wordt graag voorgesteld als een tegenreactie op ‘woke waanzin’. Dat gebeurt geregeld bij historische drama’s. Zo was er drie jaar geleden ophef over een Sikh-soldaat die sporadisch in beeld kwam tijdens 1917, Sam Mendes’ film over de Eerste Wereldoorlog. Nochtans vochten tienduizenden soldaten uit Brits-Indië mee in de oorlog.

Op de tweede plaats tonen politici van Vlaams Belang wel vaker algemene ongemakkelijkheid ten opzichte van diversiteit in de media. Filip Dewinter beschouwt niet-blanke figuranten in reclamefilmpjes zelfs als de opzettelijke promotie van een soort smeltkroesmaatschappij: ‘Reclame en media dringen interraciale relaties op, bijna altijd zwarte man met blanke vrouw. Multiraciale samenleving is de “next-level” van de multiculturele ideologie’, tweette hij in augustus 2020 over een collage van dergelijke advertenties.

En ten slotte hebben uiterst rechtse politici zich jaren geleden specifiek The Lord of the Rings toegeëigend als een soort allegorie voor hun eigen politieke verzet rond cultuurbehoud en tegen migratie. In het tijdschrift van de Vlaams Belang Jongeren schreef toenmalig VBJ-voorzitter Hans Verreyt in 2005 een standpunt met de titel Stand, Men of the West, and Fight! Die woorden verwijzen naar de speech die het personage Aragorn uitspreekt voor een finale veldslag, als een appel aan zijn manschappen om stand te houden en te vechten voor het behoud van hun wereld. Verreyt zag er parallellen in met de strijdpunten van Vlaams Belang: ‘Vervang “the West” door West-Europa dat strijdt tegen bijvoorbeeld de islam en we hebben een hedendaagse waarheid die even goed opgaat als de noodkreet van Aragorn.’ In de jaren daarna gebruikten toenmalige kopstukken Filip Dewinter en Frank Vanhecke Stand, Men of the West, and Fight! nog geregeld in speeches.

Trollen

Commentaar op de casting van diverse acteurs is niet enkel en alleen politiek. Wanneer bewerkingen afwijken van wat überfans als de ‘canon’ beschouwen, krijg je altijd deining. Ook eerdere verfilmingen van The Lord of the Rings en The Hobbit kregen kritiek – bijvoorbeeld door het dieper uitwerken van ‘romantische’ verhaallijnen met vrouwelijke personages, om een breder publiek aan te spreken. Voor The Hobbit moest een vrouwelijke rol volledig verzonnen worden, want in het boek komt geen enkel vrouwelijk personage aan het woord.

Vooral bij fantasyreeksen en Amerikaanse comics durven fans van het eerste uur extreem gevoelig te reageren op aanpassingen die niet overeenstemmen met hoe zijzelf, in hun jeugd, zich de personages uit hun favoriete werken voorstelden. Ook niet-politieke criticasters durven dan uit de hoek te komen als trollen – de internetvariant dan, niet de wezens uit Tolkiens fantasiewereld. Alleen gebeurt dat, als het over huidskleur gaat, geregeld in verbond met uiterst rechts dat parallel vooral wil strijden tegen ‘woke’ en ‘omvolking’.

Opvallend detail tot slot: in de boeken van Tolkien wordt verschillende keren benadrukt dat vrouwelijke dwergen, net als mannelijke dwergen, óók baarden hebben. Maar dat aspect kwam opvallend weinig terug in de kritiek op de dwergenprinses in The Rings of Power.